Οχρυσός βάτραχος του Παναμά είναι ένα ζώο πολύ δημοφιλές. Στη μικρή αυτή χώρα της Κεντρικής Αμερικής θεωρείται σύμβολο καλής τύχης – η εικόνα του είναι τόσο διαδεδομένη ώστε να τυπώνεται στα λαχεία και να συντηρεί ολόκληρες περιοχές, όπως το Ελ Βάγιε δε Αντόν, μέσω μιας βιομηχανίας χρυσών αγαλματιδίων που τον απεικονίζουν σε πλήθος πιθανών και απίθανων στάσεων. Όταν, όμως, το 2009 η βραβευμένη δημοσιογράφος του «New Yorker» Ελίζαμπεθ Κόλμπερτ επισκέφθηκε το Κέντρο Διάσωσης Αμφιβίων στην πόλη αυτή των 7.600 κατοίκων, ο άλλοτε πανταχού παρών κάτοικος της ηφαιστειογενούς κοιλάδας είχε ήδη εξαφανιστεί. Σε δεξαμενές του Κέντρου είδε τα δείγματα που είχαν διασωθεί από τις χυτρίδες, έναν μύκητα που εξαπλώνεται ραγδαία τις τελευταίες δεκαετίες, προσβάλλοντας και εξοντώνοντας τεράστιους πληθυσμούς βατράχων.

Θύτες, όπως εξηγεί τεκμηριωμένα στο βιβλίο της με τίτλο ”Ο έκτος αφανισμός – Μια αφύσικη ιστορία” (εκδ. Μεταίχμιο), είμαστε εμείς: χωρίς τις μετακινήσεις μας σε έναν παγκοσμιοποιημένο κόσμο ο μύκητας δεν θα είχε διαδοθεί σε λίγα χρόνια και στις πέντε ηπείρους, αποδεκατίζοντας τα αμφίβια. Ταυτόχρονα, ωστόσο, με τον μαζικό αφανισμό που εξελίσσεται στη λεγόμενη ανθρωπόκαινο εποχή, εξαλείφοντας εκατομμύρια είδη ζώων, φυτών και εντόμων ως αποτέλεσμα της βιομηχανοποίησης της γεωργίας, της αποψίλωσης των δασών, της μόλυνσης των οικοσυστημάτων, της κλιματικής κρίσης, συμβαδίζει και μια συστηματική επιστημονική προσπάθεια συγκέντρωσης και διασφάλισης σπόρων, κυττάρων, ωαρίων και δεδομένων που θα επέτρεπαν τη συνέχεια της ζωής σε περίπτωση παγκόσμιας καταστροφής. Το backup του πλανήτη αποθηκεύεται σε κιβωτούς διάσπαρτες ανά τον κόσμο.

Ο πρωτοπόρος Ρώσος γεωπόνος και γενετιστής Νικολάι Βάβιλοφ.

Η ιδέα για τη δημιουργία μιας τράπεζας προστασίας του φυσικού αναπαραγωγικού υλικού ανήκει στον διακεκριμένο Ρώσο γεωπόνο και γενετιστή Νικολάι Βάβιλοφ, ο οποίος τη δεκαετία του 1920, έπειτα από εκτεταμένες εξερευνητικές αποστολές σε διάφορες ηπείρους, συγκέντρωσε στο Λένινγκραντ τη μεγαλύτερη συλλογή σπόρων της εποχής του. Θύμα των σταλινικών εκκαθαρίσεων, ο Βάβιλοφ πέθανε στη φυλακή το 1943, αλλά το έργο του δεν πήγε χαμένο: από το δικό του απόθεμα αποκαταστάθηκαν οι καλλιέργειες στις απέραντες εκτάσεις της Σοβιετικής Ένωσης που είχαν καταστραφεί στη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου. Οι δεκαετίες του Ψυχρού Πολέμου που ακολούθησαν πέρασαν στη σκιά ενός επαπειλούμενου πυρηνικού ολέθρου. Ως συνέπεια, πριν ακόμη από τη συνειδητοποίηση της πλανητικής υπερθέρμανσης, η απειλή του αφανισμού της ζωής από τη Γη είχε συμβάλει στην ανάπτυξη πρωτοβουλιών για τη διατήρηση της βιοποικιλότητας, οι οποίες στην πορεία πολλαπλασιάστηκαν έπειτα από τη σταδιακή επιβεβαίωση του καταλυτικού αντικτύπου της ανθρώπινης δραστηριότητας στη δραστική ελάττωσή της: σύμφωνα με έκθεση του WWF από το 2022, o πληθυσμός 5.230 σπονδυλωτών που καταγράφει από το 1970 έχει μειωθεί σε αυτό το χρονικό διάστημα κατά 69%.

Ο ιολόγος και ειδικός σε ζητήματα βιοτραπεζών, Ζήσης Κοζλακίδης.

Το 2017 ο Ζήσης Κοζλακίδης, πρόεδρος της Διεθνούς Εταιρείας Βιολογικών και Περιβαλλοντικών Αποθετηρίων, η οποία συντονίζει περί τις 1.300 τράπεζες βιολογικών υλικών, έλεγε στους «New York Times» ότι «υπάρχει έντονη αίσθηση πως η βιοποικιλότητα χάνεται πια γρηγορότερα και από όσο μπορούμε να την κατανοήσουμε».

Ζώα, φυτά, μικρόβια και… αρχαίος πάγος

Αυτή η αίσθηση του επείγοντος διακρίνει τις κιβωτούς για τη διατήρηση της χλωρίδας και της πανίδας που απαντώνται σήμερα σε 1.700 τοποθεσίες του πλανήτη. Η πιο γνωστή και η πιο εμβληματική από αυτές είναι η ΠΚΣΣ (Svalbard Global Seed Vault) που βρίσκεται στο νησί Σπιτσβέργη της Νορβηγίας. Ένας φουτουριστικός όγκος από τσιμέντο, εγκατεστημένος σε τοπίο παγετώνων, θυμίζει πίστα βιντεοπαιχνιδιού δράσης ή σκηνικό ταινίας επιστημονικής φαντασίας. Η επιλογή του χώρου είναι ιδανική για ένα τέτοιο φυλάκιο: ξηρό περιβάλλον χαμηλών θερμοκρασιών, γεωλογικά σταθερό, απομακρυσμένο από αστικά κέντρα.

Η τράπεζα σπόρων της χιλιετηρίδας στο Γουέικχερστ Wakehurst, στο ανατολικό Σάσεξ.

Στα σπηλαιώδη υπόγειά του, στους -20 βαθμούς Κελσίου, φυλάσσονται 2,25 δισεκατομμύρια σπόροι που αντιπροσωπεύουν 5.000 από τα απολύτως απαραίτητα βρώσιμα είδη, όπως δημητριακά, φασόλια και 160.000 ποικιλίες σίτου και ρυζιού. Παρόμοια είναι η λειτουργία της Τράπεζας Σπ’ορων της Χιλιετηρίδας (Millennium Seed Bank) στο πολύ πιο φιλόξενο μετεωρολογικά Γουέικχερστ του Σάσεξ στο Ηνωμένο Βασίλειο. Ανθεκτικές έναντι βομβαρδισμού, πλημμυρών και ραδιενέργειας, οι δικές του αίθουσες φιλοξενούν 2,5 δισεκατομμύρια σπόρους από 40.000 είδη φυτών παγκοσμίως, μεταξύ των οποίων και o σχεδόν πλήρης κατάλογος της γηγενούς φυτικής ζωής της Βρετανίας.

Γενετικό υλικό 5.500 απειλούμενων με εξαφάνιση ειδών ζώων, από τις μέλισσες ως τον όρυγα της Βόρειας Αφρικής, είναι κατατεθειμένο στην Παγωμένη Κιβωτό (Frozen Ark), κοινό πρόγραμμα της Ζωολογικής Εταιρείας του Λονδίνου, του Μουσείου Φυσικής Ιστορίας και του Πανεπιστημίου του Νότιγχαμ. Με τον ίδιο τρόπο, ο Παγωμένος Ζωολογικός Κήπος (Frozen Zoo) του Σαν Ντιέγκο στην Καλιφόρνια διατηρεί δείγματα 1.000 διαφορετικών ειδών σε δεξαμενές υγρού αζώτου θερμοκρασίας 195 βαθμών κάτω από το μηδέν.

«Νηπαγωγείο Κοραλλιών» στο Ίδρυμα Αποκατάστασης Κοραλλιογενών Υφάλων στη Φλώριδα των ΗΠΑ.

Την κλιματική ιστορία ολόκληρου του πλανήτη, όπως είναι καταγεγραμμένη σε παγωμένες φυσαλίδες αέρα, φιλοδοξεί να χαρτογραφήσει το ΑΕΕΠΠ (US National Ice Core Laboratory), το οποίο καταψύχει στους -36 βαθμούς Κελσίου πάγο ηλικίας έως και 417.000 ετών, ενώ ήδη βρίσκεται σε αναζήτηση κατάλληλης τοποθεσίας ώστε να εξορύξει υλικό 1,5 εκατομμυρίου ετών. Ο αμερικανικός Εθνικός Ζωολογικός Κήπος του Ιδρύματος Σμιθσόνιαν στην Ουάσιγκτον συντηρεί 16.000 δείγματα μητρικού γάλακτος από 180 πρωτογενή θηλαστικά, το ΙΑΚΥ (Coral Restoration Foundation) της Φλόριδας καλλιεργεί 400 «δέντρα» στα οποία συγκαταλέγονται πέντε απειλούμενα είδη, η Κιβωτός των Αμφιβίωνν(Amphibian Ark) χρηματοδοτεί 180 εργαστήρια σε 32 χώρες προκειμένου να δημιουργούν αποικίες απειλούμενων ζώων με την προοπτική κάποτε να επανέλθουν στο φυσικό τους περιβάλλον. Πρόνοια λαμβάνεται έως και για τους μικροοργανισμούς: το Αποθετήριο μικροβίων (Microbiota Vault) φιλοξενεί βακτήρια, μύκητες και ιούς, διατηρώντας κρυογονικά ανθρώπινα περιττώματα.

Από τη Γη στη Σελήνη

Το κοινό ερώτημα για όλα τα παραπάνω ιδρύματα είναι αυτό της ασφάλειας. Θεωρητικά, όπως έγραφε στο «Observer Magazine» της 19ης Νοεμβρίου η Έλα Μπρέιντγουντ, η οποία επισκέφθηκε την Τράπεζα Σπόρων του Σάσεξ, τα δείγματα αυτά μπορούν να συντηρηθούν για εκατοντάδες ή και χιλιάδες χρόνια, ακόμη και αν καταρρεύσει ο ανθρώπινος πολιτισμός. Στην πράξη, όμως, δυνητικά επικίνδυνα ατυχήματα συμβαίνουν και στις σημερινές ιδανικές συνθήκες λειτουργίας. Τον Οκτώβριο του 2016, μέρος της Παγκόσμιας Κρύπτης Σπόρων του Σβάλμπαρντ πλημμύρισε στη διάρκεια μιας καταιγίδας, αν και χωρίς να κινδυνεύσει το απόθεμα. Τον Απρίλιο του 2017, όμως, ένας χαλασμένος καταψύκτης στο Πανεπιστήμιο της Αλμπέρτα στον Καναδά μετέτρεψε σε λίμνη 150 μέτρα αρχαίου πάγου.

Το παζλ της θωράκισης των κιβωτών δεν είναι εύκολο. Η κλιματική αλλαγή απειλεί τους παγετώνες της Σπιτσβέργης. Τράπεζες γενετικού υλικού είχαν καταστραφεί στο παρελθόν στη διάρκεια των πρόσφατων πολέμων του Ιράκ και του Αφγανιστάν. Η κόπωση του υλικού, το ανθρώπινο ή το κατασκευαστικό λάθος θα μπορούσαν να προξενήσουν ανεπανόρθωτες απώλειες. Για να αποφευχθούν κάποια από αυτά τα ενδεχόμενα, μάλιστα, επιστήμονες του Πανεπιστημίου της Αριζόνα είχαν προτείνει το 2021 τη δημιουργία μιας «σεληνιακής κιβωτού» – την οικοδόμηση μιας κρυογονικής εγκατάστασης σε ηφαιστειακούς διαύλους κάτω από την επιφάνεια του φεγγαριού, όπου θα αποθηκεύονταν σπόροι και γενετικό υλικό. Οπως η αντιγραφή σε έναν εξωτερικό σκληρό δίσκο προστατεύει τα αρχεία μας από ένα συμβάν που θα τα διαγράψει από την εσωτερική μνήμη ενός υπολογιστή, tablet ή smartphone, το σεληνιακό καταφύγιο θα εξασφάλιζε την επιβίωση της βιοποικιλότητας σε περίπτωση ενός παγκόσμιου καταστροφικού γεγονότος – για παράδειγμα, την πτώση ενός μετεωρίτη.

Το χρηματικό τίμημα, ωστόσο, μοιάζει απαγορευτικό και η απόδοση δυσανάλογη: ο καθηγητής Μηχανολογίας και Αεροναυτικής Τζεκάν Θάνγκα, ένας από τους εμπνευστές του προγράμματος, έλεγε στην Ελα Μπρέιντγουντ ότι για την ολοκλήρωσή του υπολογίζει πως θα απαιτηθούν 250 αποστολές που θα διασώσουν μόλις 50 δείγματα ανά είδος. O Νώε, βέβαια, τα κατάφερε μόνο με δύο για το καθένα, θα πείτε, αλλά ο προτεινόμενος αριθμός παραμένει πολύ μικρός για τα δεδομένα των σημερινών κιβωτών ώστε να θεωρείται επαρκής.

Άφιξη και μεταφορά γενετικών δειγμάτων στην Παγκόσμια Κρύπτη Σπόρων τον Φεβρουάριο του 2023.

Δεν διακρίνει κανείς μια χροιά απαισιοδοξίας στο υπόβαθρο όλης αυτής της δραστηριότητας; Μια παραίτηση στη βεβαιότητα της υλοποίησης του χειρίστου σεναρίου; Αποφεύγοντας τους υπαινιγμούς για την αξιοπιστία του είδους μας ως προς τη λήψη των βέλτιστων αποφάσεων, οι επιστήμονες το αρνούνται. «Ο πολιτισμός μας μπορεί να είναι αρκετά ασταθής», λέει ο Τζεκάν Θάνγκα, τα κατακλυσμιαία γεγονότα όμως, ενάντια στα οποία οφείλουμε να είμαστε προετοιμασμένοι, «μπορούν να μεταμορφώσουν ριζικά τη Γη». Κατά τον Μπρέντον Νομπλ, πρόεδρο του διοικητικού συμβουλίου της Παγωμένης Κιβωτού, «αυτό που παρέχουμε είναι προοπτική για το μέλλον». Η γνήσια (και επαινετέα) επιστημονική στάση είναι πράγματι αυτή της προσήλωσης στον στόχο. Εχοντας όμως επισκεφθεί το Αμερικανικό Μουσείο Φυσικής Ιστορίας, η Ελίζαμπεθ Κόλμπερτ στέκεται στην Αίθουσα Βιοποικιλότητας σκεπτική ακριβώς ως προς το μέλλον που επικαλείται ο Νομπλ.

Μια πινακίδα παραθέτει τον Πoλ Ερλιχ, ονομαστό βιολόγο από το Πανεπιστήμιο Στάνφορντ: «Οδηγώντας άλλα είδη στον αφανισμό, η ανθρωπότητα κόβει το κλαδί στο οποίο κάθεται». Η ανθρωπότητα, γράφει η Κόλμπερτ, «μπορεί να έχει ξεφύγει από τους περιορισμούς της εξέλιξης, εξακολουθεί ωστόσο να εξαρτάται από τα βιολογικά και γεωχημικά συστήματα της Γης». Ενας μαζικός αφανισμός δεν εξαλείφει μόνο τα αδύναμα είδη, συμπαρασύρει και τα πλέον ισχυρά – λέγε με δεινόσαυρο. Και όσο και αν ο άνθρωπος δικαιούται να λογίζεται ως ένα άκρως επιτυχημένο είδος, ειδικά αν λάβει κανείς υπ’ όψιν τους περιορισμούς του μεγέθους του, τίποτα δεν εξασφαλίζει ότι θα κερδίζουμε τον πρώτο λαχνό αιώνια. Είναι καλό, επομένως, να δημιουργούμε αποθετήρια και καταφύγια και κιβωτούς, αλλά ακόμη καλύτερο θα ήταν να ασκήσουμε την περίφημη ιδιότητα που μας διακρίνει, υποτίθεται, ποιοτικά από το υπόλοιπο ζωικό βασίλειο, έτσι ώστε να μην τα χρειαστούμε.