”Οι θυσίες μέσα στα κείμενα του Αισχύλου”

Οι θυσίες μέσα στα κείμενα του Αισχύλου. Γράφει ο διοικητής του Αστυνομικού Τμήματος Ωραιοκάστρου Παύλος Παπαδόπουλος

Η καθημερινότητα των αρχαίων Ελλήνων ήταν γεμάτη από θυσιαστικές τελετές. Οι άνθρωποι αισθάνονταν ότι επικοινωνούσαν με τους θεούς μέσω των θυσιών που τελούνταν. Με την παράθεση χωρίων από τα έργα του Αισχύλου θα επιχειρήσουμε να αντλήσουμε στοιχεία γι αυτή τη θρησκευτική διαδικασία.

Της θυσίας προηγούνταν πάντα ο εξαγνισμός του θυσιαζόμενου θύματος. Ο ιερέας σε κάθε περίπτωση έπρεπε να βεβαιώσει ότι το θύμα πληροί τις προϋποθέσεις της αγνότητας. Στις Ευμένιδες ο Ορέστης έχει εξαγνιστεί και δε μολύνει το ξόανο της θεάς. Ο Ορέστης καταφεύγοντας στο ναό ως ικέτης, συναισθάνεται τη μιαρότητα του εξαιτίας του φόνου που έχει διαπράξει, και απευθύνεται στο άγαλμα της Αθηνάς: «Δεν είμαι ικέτης και δεν κάθισα πλάι στο άγαλμα σου έχοντας μολυσμένα τα χέρια μου από φόνο τα χέρια μου.» Ο μητροκτόνος αναζητεί αίμα σφαχτού ώστε να αποκαθάρει τα χέρια του, έτσι λοιπόν αμέσως μετά θα πει: «Ο νόμος προστάζει ένας φονιάς αμίλητος να μένει, ωσότου κάποιος με αίμα γαλαθηνού σφαχτού, που θα χύσει τα χέρια του του τα ξεπλύνει. Από καιρό σ’ άλλα σπίτια πηγαίνοντας έχω εξαγνιστεί και με νερά τρεχούμενα και μ’ αίμα σφαχτών.» Έτσι και με αυτόν τον τρόπο, ο Ορέστης, επιθυμεί να αποκαθαρθεί προκειμένου να ζητήσει την προστασία της θεάς στην Αθήνα.

Οι θυσίες θα χρησιμεύουν, σύμφωνα με τις αντιλήψεις των αρχαίων Ελλήνων, για την αντιμετώπιση της ιεροσυλίας. Σε γενικές γραμμές ο ιερόσυλος πρέπει να εγκαταλείψει τη γη του για να μην τη μολύνει: επομένως θα φύγει για μακρινές πόλεις και θα απαιτήσει ως ικέτης, θέτοντας τον εαυτό του υπό την προστασία των θεών, για να ενσωματώσει μια σε νέα κοινότητα ανθρώπων. Το κανάλι της επικοινωνίας με τους θεούς με τους θεούς θα αποκαθίσταται με θυσιαστικές τελετές.

Στις Ευμένιδες ο Απόλλωνας αισθάνεται συνυπεύθυνος και εξίσου μολυσμένος με τον Ορέστη: «Για μάρτυρας του ήρθα εδώ –γιατί σύμφωνα με το νόμο ο άνθρωπος αυτός είναι ικέτης μου και στο ναό κατέφυγε, και εγώ από αυτό το φόνο τον ξέπλυνα- κι ως συνήγορος· έχω ευθύνη εγώ για το φόνο της μάνας του.» Στις Χοηφόρους ο Ορέστης, επίσης, μετά το φόνο της μητέρας του αισθάνεται την ανάγκη του καθαρμού και ο Χορός τον συμβουλεύει προκειμένου να εξαγνιστεί: «Ένας είναι για σένα ο καθαρμός· ο Λοξίας Απόλλωνας, αγγίζοντας σε ελεύθερο απ’ αυτές τις συμφορές θα σε κάνει.» Ο Ορέστης πραγματοποιεί θυσία γουρουνιών για το σκοπό αυτό: « Διότι το αίμα από τα χέρια μου σβήνει και μαραίνεται και το μητροκτόνο μόλυσμα είναι ξεπλυμένο πια. Διότι όσο ήταν νωπό, στο βωμό πάνω του θεού Φοίβου διώχτηκε με καθαρμούς από σφαγή γουρουνιών.» Ο καθαρμός ήταν κάτι πολύ σημαντικό στο πλαίσιο της αρχαίας Ελληνικής θρησκείας και ιδιαίτερα κατά τη διαδικασία της τέλεσης της θυσίας. Μετά από διωγμό των ιερόσυλων από την πόλη, ακόμη, τελούνταν θυσίες, κάτι τέτοιο συνέβη και στην περίπτωση του Πολυνίκη όταν διώχθηκε από τη Θήβα.

Ο Ερινύες στις Ευμένιδες όταν μετατρέπονται σε Ευμένιδες θα δέχονται τα σφάγια των θυσιών που θα τελούνται γι αυτές σε καθημερινή βάση. Η θεά Αθηνά θα απευθυνθεί στις Ερινύες λέγοντας τες: «Κοίμισε την πικρή οργή του μαύρου αναβρασμού σου, γιατί θα είσαι πολύτιμη και μ’ εμένα συγκάτοικη. Απ’ αυτή τη μαύρη χώρα έχοντας προσφορές εξαίρετες για τη γέννηση των παιδιών και του γάμου τη χαρά θα ευλογείς πάντοτε το λόγο αυτόν εδώ.» Πλέον, τα μέχρι πρότινος τέρατα θα δέχονται θυσίες για κάθε γέννηση και γάμο.

Στους Πέρσες του Αισχύλου, η βασίλισσα Ατόσα, βαδίζει προς το βωμό του Απόλλωνα, ο Χορός την προτρέπει, προκειμένου να προσφέρει θυσίες μετά το κακό όνειρο που είχε δει. Η Ατόσα αποχωρεί για να προσφέρει θυσία, και μετά από ένα φανταστικό λυρικό τραγούδι που θρηνεί τους άντρες που «ξεσκίστηκαν από τα φοβερά κύματα και σφάχτηκαν από τα άφωνα ψάρια της αμόλυντης θάλασσας» επιστρέφει με ενδύματα θλιμμένα χωρίς τη μακρόσυρτη συνοδεία της για να κάνει σπονδή στο Δαρείο. Μετά τη συζήτηση με τον αγγελιοφόρο η βασίλισσα φεύγει από τη σκηνή για να προσφέρει θυσίες στους θεού.

Από το μύθο του Προμηθέα γνωρίζουμε ότι στο τραπέζι της Μηκώνης, στο οποίο συμμετείχαν θεοί και άνθρωποι, ο Προμηθέας λαμβάνει ένα βόδι από το Δία και κρύβει τα καλύτερα κομμάτια του κρέατος. Ο Δίας αντιλαμβάνεται την πράξη του και δίνει ένα κομμάτι στους ανθρώπους που φαίνεται καλύτερο. Με αυτό τον τρόπο τους καταδικάζει στη θνητότητα, και τους σκλαβώνει στην πείνα. Έτσι διαχωρίζονται άνθρωποι και θεοί. Αυτό το διαχωρισμό έκτοτε θα συμβολίζει η διαίρεση των κομματιών της θυσίας. Ο Δίας κρύβει τη φωτιά και ο Προμηθέας την επαναφέρει στους ανθρώπους ώστε ν’ αρχίσουν πάλι να θυσιάζουν ψήνοντας το φαγητό τους.

Στο έργο Προμηθέας δεσμώτης, μέσα από τους λόγους του Τιτάνα επιβεβαιώνονται τα ανωτέρω. Ο Προμηθέας θα πει στην αρχή του έργου: «εντός νάρθηκος έκρυψα, θηρεύσας, του πυρος την κλαπείσαν πηγήν η οποία διδάσκαλος πάσης τέχνης εις τους ανθρώπους εφάνη, και μέγας πορισμός.» Από την απαρίθμηση των ευεργετημάτων του Προμηθέα στους ανθρώπους, που έκανε προς το Χορό των Ωκεανίδων πληροφορούμαστε σχετικά με τις θυσίες ότι: «και της χολής και του λόβου την ποικίλην ευμορφίαν · Ως προς την κνίσαν, τα άκρα των σφαγίων και τη μακρά ράχην συγκάλυπτα εις το πυρπαρέδωκα και δύσκολον τέχνην υπέδειξα εις τους θνητούς.» Αξίζει επίσης να προσθέσουμε ότι το γεύμα το οποίο λάμβανε χώρα μετά την τέλεση της θυσίας συμβόλιζε τη συμφιλίωση κα την επικοινωνία ανθρώπων και θεών.

Στις Ευμένιδες, στην αρχή του έργου, η Κλυταιμνήστρα εξαιτίας του κακού ονείρου που είδε, θυσιάζει σιωπηλά στους θεούς. Το γεγονός αυτό το αναφέρει ο Χορός: «Συ όμως, του Τυνδάρεως κόρη, Κλυταιμνήστρα βασίλισσα, ποια ανάγκη; Τι μήνυμα να έχεις; Τι έχοντας ακούσει από ποιο μήνυμα πείστηκες και ολόγυρα θυσία ετοιμάζεις; Όλων των θεών της πόλης μας των ουράνιων, των γήινων, των σπιτιών, της αγοράς, οι βωμοί από τα δώρα φλέγονται·». Όταν επίσης καταφθάνει ο Αγαμέμνονας, η Κλυταιμνήστρα προκειμένου να τον παραπλανήσει, λίγο πριν το φόνο που θα διαπράξει, δηλώνει ότι θα ευχαριστήσει τους θεούς για την επιτυχία του: «Δεν έχω καιρό για χάσιμο έξω από την πόρτα του σπιτιού· Διότι στου παλατιού τη μέση μπρος το βωμό στέκονται για τη σφαγή και τα πρόβατα, που δεν το περίμεναν ποτέ να έχουν τέτοια χάρη.»

Στις Ικέτιδες ο Αισχύλος μας διδάσκει ότι τα αφιερώματα, μεταξύ αυτών και τα θύματα των θυσιών είναι καλοδεχούμενα αν προέρχονται από άγιους ανθρώπους, έτσι ο απαρτιζόμενος από τις παρθένες κόρες Χορός, θα πει στο βασιλιά: «Αν τον Ικέτη σεβαστείς, είναι ευπρόσδεκτες απ’ τους θεούς οι προσφορές του αγνού ανθρώπου». Κεντρικός άξονας του έργου είναι η τελετουργία της Ικεσίας, καθώς οι θεοί προστατεύουν τους Ικέτες, ενώ κυρίαρχη αντίληψη θα αποτελέσει η σύγκρουση θεϊκών κανόνων και ανθρώπινων συμφερόντων.

Στους τελευταίους στίχους των Ευμένιδων οι ιερείς προπομποί καλούν ν’ ακουστεί η ολολυγή κραυγή, που βγάζουν οι γυναίκες όταν το ζώο της θυσίας δέχεται το πρώτο χτύπημα. Η Αθηνά θα φωνάξει: «μέσα στα πανάρχαια άδυτα τις γης με τιμές και θυσίες και τύχη πολυσέβαστες. (κρατήστε σιωπή όλοι μαζί). Σπλαχνικές και με σωστή σκέψη για τη γη ελάτε, σεβαστές θεές, νιώθοντας χαρά στο δρόμο σας απ’ τη φλογόκλαυτη λαμπάδα. (αλαλάξτε τώρα με ψαλμούς)! Οι σπονδές με τις αναμένες λαμπάδες μένουν για πάντα στα σπίτια των πολιτών της Παλλάδας· ο παντεπόπτης Δίας και η μοίρα έτσι τα συμφώνησαν.» Η θυσία συνδέεται άμεσα με τη σπονδή και τον όρκο, η σπονδή ειδικότερα φέρνει σε σύνδεση τους θεούς με τον τελούμενο όρκο.

Αναφορές σχετικές με τις θυσίες μπορεί κανείς να εντοπίσει και στις Χοηφόρους με το Χορό να αναφέρεται στις θυσίες βοδιών: « Στους θεούς, που τη χώρα αυτή εξουσιάζουν, πάντοτε ας προσφέρουν τιμές μ’ εντόπιες πατροπαράδοτες δαφνωστεφάνωτες θυσίες βοδιών.». Σύμφωνα με τα μέτρα των αρχαίων ο ταύρος ήταν το καταλληλότερο ζώο και αμέσως μετά ακολουθούσε το βόδι. Σε εξαιρετικές περιπτώσεις θυσιάζονταν μια εκατοντάδα βοδιών και τότε η θυσία ονομάζονταν εκατόμβη. Αναφορές σε εκατόμβες έχουμε συνήθως στους μύθους και τους επικούς κύκλους, εφόσον στην πραγματικότητα τόσο πολυδάπανες θυσίες ήταν ασύμφορες.

Στον Αγαμέμνων η πρώτη σκηνή θυσίας εμφανίζεται ήδη από το στίχο 65, όπου η έναρξη του πολέμου παραβάλλεται με τα προτέλεια, τη θυσία πριν το γάμο, και αμέσως μετά ακολουθεί το θέμα της θυσίας που δεν τη δέχονται οι θεοί, της «αλλοιωμένης ψευτοθυσίας» όπως την έχουν ονομάσει. Ο Χορός θα πει: «Και είναι όπως τώρα είναι τα πράγματα· θα γίνει ότι είναι το γραφτό και ούτε συνδαυλίζοντας τη φωτιά ούτε από πάνω λάδι χύνοντας της απρόσεκτης θυσίας δε θα μαλάξεις την αλύγιστη ορμή.» Η «αλλοιωμένη ψευτοθυσία» θα οδηγήσει στη θυσία της Ιφιγένειας.

Στο πρώτο έργο της τριλογίας Ορέστεια, στο Αγαμέμνων, έχουμε και την πρώτη αναφορά στον Αισχύλο για ανθρωποθυσία. Οι Έλληνες μαζεύτηκαν κάτω από την ηγεσία του Αγαμέμνονα, αλλά δεν μπορούσαν να ξεκινήσουν, επειδή η θάλασσα ήταν φουρτουνιασμένη. Η φουρτούνα δε σταματούσε. Ο μάντης Κάλχας είπε στον Αγαμέμνονα ότι η τρικυμία ήταν σημάδι της οργής της Αρτέμιδος που θα μαλάκωνε μόνο με τη θυσία της κόρης του Ιφιγένειας. Ο Χορός θα εξιστορήσει την ανθρωποθυσία της Ιφιγένειας από τον πατέρα της: «τόλμησε λοιπόν θύτης να γίνει της κόρης του, για να νικήσει σε πόλεμο εκδίκησης για μια γυναίκα και για ξεκίνημα των πλοίων.»

Το έργο του Αισχύλου είναι γεμάτο από αναφορές σε θυσιαστικές τελετές. Από τους στίχους που παραθέσαμε γίνεται σαφές ότι το θύμα και ο θυσιαστής έπρεπε να εξαγνιστούν πριν την τέλεση της θυσίας, όπως είδαμε στις Ευμένιδες με την ανάγκη που αισθανόταν ο Ορέστης για καθαρμό. Η θυσία επίσης ήταν ένα μέσο επικοινωνίας με τους θεούς, συνδεόταν και με τον όρκο, ενώ η σημαντικότερη, αλλά εξαιρετικό δαπανηρή θυσία ήταν η Εκατόμβη. Στα κείμενα του Αισχύλου αναφέρεται και η ανθρωποθυσία της Ιφιγένειας, η οποία έπαιξε καθοριστικό ρόλο στην εξέλιξη της Ορέστειας.

Εικόνα: Αναπαράσταση θυσίας σε ερυθρόμορφο αττικό κρατήρα, περ. 420 π.Χ., Λούβρο

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ:
1) Αισχύλος, Αγαμέμνων, μετάφρ. Γ. Μαυρόπουλος, εκδ. Ζήτρος, Θεσσαλονίκη 2007.
2) Αισχύλος, Ευμένιδες, μετάφρ. Γ. Μαυρόπουλος, εκδ. Ζήτρος, Θεσσαλονίκη 2007.
3) Αισχύλος, Προμηθέας Δεσμώτης, μετάφρ. Α. Τζιροπούλου-Ευσταθίου, εκδ. Γεωργιάδη, Αθήνα 2001.
4) Αισχύλος, Χοηφόροι, μετάφρ. Γ. Μαυρόπουλος, εκδ. Ζήτρος, Θεσσαλονίκη 2007.
5) Gilbert M, Αισχύλος, ο δημιουργός της τραγωδίας, μετάφρ. Β. Μανδηλαρά, εκδ. Καρδαμίτσα, Αθήνα 1993,
6) Lesky A., Η τραγική ποίηση των αρχαίων Ελλήνων τ.1, από τη γέννηση του είδους μέχρι το Σοφοκλή, μετάφρ. Ν. Χουρμουζιάδη, εκδ. Μ.Ι.Ε.Τ., Αθήνα 1987.
7) Thomson G., Αισχύλος και Αθήνα, μετ. Γ. Βιστάλη και Φ. Αποστολόπουλου, εκδ. Ορίζοντες, Αθήνα 1954.
8) Umberto E., Αρχαία Ελλάδα, τ.5, μύθος και θρησκεία, μετάφρ. Γ. Μυλωνάς, εκδ. Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 2018.
9) Vernant J. P., Naquet P. V., Μύθος και τραγωδία στην αρχαία Ελλάδα, τ. 1,μετάφρ. Σ. Γεωργούδη, εκδ. Ζαχαρόπουλος, Αθήνα 1988
10) http://www.ime.gr/chronos/04/gr/culture/410rel_rituals_sacrifice.html, 09-04-2022.

-Ο Παύλος Παπαδόπουλος γεννήθηκε το 1978 στη Δράμα, μεγάλωσε στις Σέρρες και έζησε στην Αθήνα και τη Θεσσαλονίκη. Από το 1996 εργάζεται στο δημόσιο σε διάφορες διοικητικές θέσεις. Είναι απόφοιτος της Σχολής Αξιωματικών της Ελληνικής Αστυνομίας, της Σχολής Αστυφυλάκων της Αστυνομικής Ακαδημίας, της Σχολής Επιμόρφωσης και μετεκπαίδευσης ΕΛ.ΑΣ., και της Σχολής Ελληνικού Πολιτισμού, του Τμήματος Ανθρωπιστικών. Σπουδών του Ελληνικού Ανοικτού Πανεπιστημίου. Μιλάει Αγγλικά και Γερμανικά.

 

Μοίρασε το άρθρο!