Η διαχείριση του σλάβικου φύλου των Άντες από τους Βυζαντινούς, κατά τη διάρκεια του 6ου μ.Χ. αιώνα. Γράφει ο Διοικητής του Αστυνομικού Τμήματος Ωραιοκάστρου Παύλος Παπαδόπουλος.
Οι παραβιάσεις του Δουναβικού Limes υπήρξαν, κατά την Πρώιμη Βυζαντινή Εποχή συνεχείς και βίαιες από λαούς που κατέκλυζαν τις βορειοδουναβικές περιοχές. Στόχος αυτών που επέδραμαν ήταν οι νότια του Δούναβη περιοχές, αλλά ακόμη και η ίδια η πρωτεύουσα: Η Κωνσταντινούπολη.
Τον 6ο αιώνα προέκυψε μία οξεία οικονομική κρίση στη Θράκη, αποτέλεσμα αυτής ήταν μία ζωτικής σημασίας αδυναμία κάλυψης των αναγκών του στρατεύματος κυρίως σε τρόφιμα. Παράλληλα, απαγορεύτηκε από την κεντρική εξουσία στους ντόπιους πληθυσμούς των βόριων περιοχών, να ασκήσουν ιδιωτικό εμπόριο. Ενώ αποτέλεσμα της οικονομικής κατάρρευσης υπήρξε και η αποθράσυνση διάφορων φύλλων, από περιοχές βόρεια των βυζαντινών συνόρων, και η διενέργεια επιδρομών στα ευρωπαϊκά εδάφη της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας.
Οι Άντες.
Οι Άντες, κατά μία άποψη, ήταν πρώιμοι Σλάβοι που εγκαταστάθηκαν στο έδαφος της σημερινής Ρουμανίας, ο ιστορικός της εποχής Ιορδάνης αναφέρει την πόλη του Νοβιοδούνου. Ο δε Προκόπιος υποδεικνύει την βόρεια όχθη του Κάτω Δούναβη. Η νεώτερη έρευνα αναφέρει για τους Άντες ότι ήταν Καυκάσιος λαός. Σε κάθε περίπτωση οι μαρτυρίες που διαθέτουμε για τους Άντες προέρχονται κυρίως από τον Ιορδάνη και τον Προκόπιο Καισάρειας. Ο Προκόπιος υπήρξε ο κατ’ εξοχήν ιστορικός της βασιλείας του Ιουστινιανού, που όμως δεν ήταν παρών στους πολέμους που διεξήχθησαν στη βαλκανική.
Το 518 μ.Χ. εντοπίζεται η πρώτη επαφή μεταξύ Βυζαντινών και Άντων, οι οποίοι έχουν ήδη εγκατασταθεί βόρεια του Κάτω Δούναβη, μαζί με άλλους Σλάβους. Οι Άντες, μαζί με άλλους Σλάβους, διέρχονται το Δούναβη και επιτήθενται στη ανατολική βαλκανική. Η επίθεση των Άντων συνδέεται με μία στάση εις βάρος του τότε αυτοκράτορα Αναστασίου Α΄ στη Θράκη, καθώς επίσης και μια επίθεση Σκλάβηνων ιππέων το 517 μ.Χ. στον ελλαδικό χώρο (οι Σκλάβηνοι ήταν οι πρώιμοι Σλάβοι, οι οποίοι δεν ήταν μέρος της βαρβαρικής (αναφέρεται στη διπλωματία της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας έναντι των γειτονικών φυλών) πολιτικής του Βυζαντίου, σε αντίθεση με τους Άντες). Κατά την επίθεση τους οι Άντες ηττούνται από το βυζαντινό στρατηγό της Θράκης Γερμανό, ο οποίος ήταν και ανιψιός του Ιουστινιανού Α΄ και προκαλούσε δέος στους Σκλαβήνους. Ο Γερμανός υπερασπίζεται με επιτυχία τα προάστια της Θεσσαλονίκης.
Όπως προαναφέρθηκε, οι Άντες είχαν εγκατασταθεί βόρεια του Κάτω Δούναβη, μαζί με άλλους Σλάβους. Ο Ιουστινιανός (527-565) αποφασίζει να τους αντιμετωπίσει πριν την έναρξη του πολέμου, που σχεδιάζει με τους Βάνδαλους. Ο Ιουστινιανος είναι ο τελευταίος αυτοκράτορας που αποβλέπει στην ανάκτηση της Τραϊανής Δακίας (518-530). Ο αυτοκράτορας πραγματοποιεί κατ’ αρχήν εκτεταμένα οχυρωματικά έργα, τα Φρούρια, όπως ονομάζονταν, φρουρές, δηλαδή εγκατεστημένες στο limes του Δούναβη, με αντικειμενικό σκοπό την αναχαίτιση βαρβαρικών εισβολών, όπως αναφέρει ο Προκόπιος στο Περί Κτισμάτων. Στο ίδιο έργο ο βυζαντινός ιστορικός μιλάει για εξακόσια φρούρια στην περιοχή που εκτείνεται από τις σιδηρές πύλες της παραποτάμιας Δακίας (περίπου σημερινή Ρουμανία) μέχρι τις ακτές του Εύξεινου Πόντου, μία περιοχή διαρκώς εκτεθειμένη σε εισβολές. Ίσως όμως τα περισσότερα απ’ όσα αναφέρει ο Προκόπιος να παρέμειναν σχέδια επί χάρτου, καθώς βλέπουμε ότι λίγα χρόνια μετά τη βασιλεία του Ιουστινιανού πολιορκείται η Θεσσαλονίκη (597) από τους Αβαρούς, γεγονός το οποίο λογικά θα έπρεπε να αποτρέψει η παρουσία τόσων οχυρωματικών έργων.
Παράλληλα με τις οχυρώσεις και για την υπεράσπιση του Δούναβη ορίζεται επικεφαλής ο ικανότατος στρατηγός Χιλβούρδιος. Στο Χιλβούρδιο ανατίθεται να πραγματοποιήσει επιθέσεις βόρεια του Δούναβη. Ο Χιλβούρδιος σκοτώνεται σε μια επιχείρηση βόρεια του Δούναβη, ενώ ηγείτο μιας μικρής στρατιωτικής δύναμης. Ο θάνατός του ανοίγει το δρόμο για την εγκατάσταση των Άντων στη βαλκανική και τις επιδρομές τους σε βυζαντινά εδάφη.
Ο Ιουστινιανός εκμεταλλεύεται τις επιτυχίες του Χιλβούρδιου και το 533 δίνει τον τίτλο Αντικός στον εαυτό του, έκτοτε ο τίτλος θα δίνεται για ογδόντα χρόνια στους βυζαντινούς αυτοκράτορες. Η ισχύς του τίτλου στους μετέπειτα αυτοκράτορες, θα σημαίνει συνέχιση του έργου του Ιουστινιανού και της πολιτικής του με τη χρήση του.
Εγκατάσταση των Άντων στα εδάφη του Βυζαντίου.
Ο Προκόπιος αναφέρεται σε φτωχικές και ταπεινές κατοικίες των Σκλαβήνων και των Άντων. Επιπρόσθετα θεωρήθηκε βέβαιη η έλλειψη κρατικής οργάνωσης. Μεταξύ των ετών 533-540 μ.Χ. διεξάγεται σύγκρουση μεταξύ Σλάβων και Άντων στην οποία επικρατούν οι Άντες, εξαιτίας αυτής της σύγκρουσης, όπως ερμηνεύει ο Προκόπιος, ξεκινά ένας εξοντωτικός για το Βυζάντιο πόλεμος με απαγωγές λεηλασίες φόνους κλπ.
Οι Άντες ξεκινούν επιθέσεις στις βαλκανικές επαρχίες και κάνουν αναρίθμητες καταστροφές. Κατά τον Προκόπιο δρουν κυρίως στο Ιλλυρικό, στη Θράκη, στο Ιόνιο ακόμη και στα προάστια της Κωνσταντινούπολης. Ληστεύουν περιοχές, αιχμαλωτίζουν ή φονεύουν νέους όπου τους συναντούν. Το χειμώνα του 551-552 μ.Χ. Ούννοι και Άντες διαβαίνουν τον παγωμένο Δούναβη και ερημώνουν εκτεταμένες περιοχές, που όπως εύστοχα σημειώνει ο Προκόπιος ομοιάζουν με σκυθική ερημιά. Νωρίτερα το 544 μ.Χ. λαμβάνουν χώρα σύμφωνα πάλι με τον Προκόπιο, επιδρομές σε χωριά της Θράκης από τους Άντες. Παράλληλα με τους Άντες στις βαλκανικές επαρχίες επιδράμουν και Βούλγαροι, Σλάβοι και νομαδικοί λαοί (Ούνοι). Το χειμώνα του 558-59 μ.Χ. πραγματοποιείται επιδρομή από Κουτριγούρους (επρόκειτο για βουλγάρικο φύλο) στη Θράκη, γεγονός που αναγκάζει τον Ιουστινιανό να ενεργοποιήσει το γηραιό στρατηγό Βελισάριο για να τους αντιμετωπίσει.
Η κατάσταση για την Αυτοκρατορία είναι πλέον δυσάρεστη από στρατιωτικής άποψης και η χρήση της δαιμόνιας βυζαντινής διπλωματίας επιβεβλημένη.
Η βυζαντινή διπλωματική νίκη και η συνθήκη του 545-546 μ.Χ.
Η ειρήνη στο Δούναβη είναι επιβεβλημένη για την Αυτοκρατορία, καθώς οι κίνδυνοι από Άντες, Ούννους και Σκλαβήνους γίνονται ολοένα και αυξανόμενοι. Η επιθετικότητα Αβαρών και Ούννων, θα πηγάζει κατά βάση από τον πόθο τους να αναζητούν μέρη για εγκατάσταση για μια καλύτερη ζωή.
Η συνταγή για τη βυζαντινή διπλωματία είναι γνωστή και δοκιμασμένη. Ο Κλαούζεβιτς αιώνες αργότερα θα πει ότι ο πόλεμος θα είναι η προέκταση της διπλωματίας, για τους Βυζαντινούς όμως θα ισχύει το αντίστροφο, η διπλωματία θα είναι η προέκταση του πολέμου. Ο Ιουστινιανός πρέπει να προσεγγίσει τους Άντες, έτσι η διπλωματική τακτική είναι επιβεβλημένη. Ο Αυτοκράτορας πρέπει να υποκινήσει το ένα βαρβαρικό φύλλο εναντίων του άλλου. Οι συνθήκες είναι δραματικές: Το Βυζάντιο εμπλέκεται με τους Οστρογότθους στη Δύση και τους Πέρσες στην Ανατολή. Έτσι μετά το 535 μ.Χ., η Κωνσταντινούπολη προσπαθεί να επιβάλλει την ειρήνη στο Δούναβη με διπλωματικά μέσα. Η προσέγγιση των Άντων εντάσσεται στο ευρύτερο σχέδιο για εξασφάλιση της Ειρήνης στα βόρεια σύνορα, ειδικότερα στο Δούναβη, στη Μαύρη Θάλασσα και στον Καύκασο. Ταυτόχρονα με τη διπλωματία θα διεξάγεται και ιεραποστολικό έργο.
Η μαρτυρία για τη συνθήκη της Αυτοκρατορίας με τους Άντες προέρχεται πάλι από τον Προκόπιο. Η αποστολή πρέσβεων έχει στόχο την πρόταση για εγκατάσταση των Άντων στην, χτισμένη από τον Τραϊανό, πόλη Τούρρις, βόρεια του Δούναβη, η οποία τώρα είναι έρημη. Θα εγκατασταθούν εκεί και θα λαμβάνουν μεγάλα χρηματικά ποσά, αυτό είναι το δέλεαρ στους βαρβάρους. Με τον όρο ότι πλέον θα είναι σύμμαχοι και θα εμποδίζουν τους Ούννους να μην εισβάλουν στα βυζαντινά εδάφη. Το Βυζάντιο επιχειρεί να τους αξιοποιήσει, υπό καθεστώς πίεσης από Αβαρούς και Σκλαβήνους, η ισχύς τους θα είναι χρήσιμη και θα ζουν υπό καθεστώς υπόσπονδου, που είναι συνδεδεμένο με την εγκατάσταση ξένων λαών στην Αυτοκρατορία. Σκοπό της υποσπονδίας είναι η αναχαίτιση νομαδικών επιθέσεων και επιδρομών. Τελικά εγκαθίστανται στην Τούρριδα.
Κατά τον H. Ditten, το Βυζάντιο σύναψε συμμαχία με τους δυτικούς Άντες που ζούσαν ανάμεσα στις εκβολές του Δνειπέρου και του Δούναβη. Τους παραχώρησε την περιοχή της Βεσσαραβίας. Οι ανατολικοί Άντες ζούσαν βόρεια των Κουτριγούρων και της Αζοφικής θάλασσας. Το αποτέλεσμα της εγκατάστασης για τους δυτικούς Άντες ήταν η επέκταση τους ως τον Κάτω Δούναβη.
Η εγκατάσταση των Άντων στην Τούρριδα.
Η Τούρρις θα ανήκει σε μια περιοχή που θα θεωρείται ακόμη βυζαντινή. Για την ακριβή τοποθεσία της υπάρχουν πολλές θεωρήσεις. Πιθανολογείται ότι βρίσκεται κοντά στις εκβολές του Δνείπερου ή του επίσης ποταμού Ολτ. Είναι χτισμένη μάλλον κοντά στο Pietro Asele και το Barbosi, στη ρωμαϊκή Δινογετία. . Η ταύτιση της Τούρρις με το Barotsi ευσταθεί αρχαιολογικά ευρήματα τύπου Πένκοβα. Παρά το γεγονός ότι ο Προκόπιος αναφέρει ότι οι Άντες ζούσαν μετά τη συνθήκη στο Δούναβη. Ο ακριβείς χώρος όμως παραμένει άγνωστος.
Η πόλη είναι έρημη λόγω βαρβαρικών επιδρομών, Η Τούρρις γίνεται φράγμα σε επιδρομές νομαδικών λαών, κυρίως βουλγάρικων φύλλων, δηλαδή Κουιτριγούρων και Ουτριγούρων, που επιτίθενται πριν ακόμη από τα χρόνια του Ιουστινιανού, επί βασιλείας Αναστασίου Α΄(491-518. Οι επιθέσεις τους είναι καταστροφικές, η διαδρομή που ακολουθούν είναι: παράλια Μαύρης Θάλασσας-Νότια Μολδαβία-στενός διάδρομος κοντά στο Νοβιόδουνον και μέσω της Ανατολικής Βλαχίας προς το Δορύστολον. Επιδράμουν και σε περιοχές βόρεια της Μαύρης Θάλασσας και της Αζοφικής.
Τα αποτελέσματα της εγκατάστασης των Άντων.
Η Ιστορία των Άντων μελετάται ως κέντρο ενδιαφέροντος της Μικράς Σκυθίας και ως παράγοντας για την υπεράσπιση του βορείου τμήματος της επαρχίας.
Το Βυζάντιο θα αποσκοπεί στην υπεράσπιση του βόρειου τμήματος του, με την ανάθεση του σκυθινού limes στους Άντες. Σύμφωνα με τη συνθήκη οι Άντες ανέλαβαν να υπερασπιστούν τα μεθοριακά οχυρά του Βυζαντίου, όσο για τους χερσαίους δρόμους της Μικράς Σκυθίας τα διάφορα οχυρά θα συνδεθούν με παράλιες πόλεις. Τμήμα του αρχαίου δρόμου από τη Σιγγηδόνα προς την Κωνσταντινούπολη, κατά μήκος του Δούναβη και της Μαύρης Θάλασσας, η θέση της Τούρρις σίγουρα θα ήταν στρατηγικό σημείο.
Οι Άντες τήρησαν τη συνθήκη με τους Βυζαντινούς και δεν ξαναεισέβαλλαν σε βυζαντινά εδάφη, σε αντίθεση με τους Σκλάβηνους που έπληξαν το Ιλλυρικό και τη Θράκη τον 6ο αιώνα. Επιπλέον, οι Άντες, λόγω της συνθήκης θα ενισχύσουν τα βυζαντινά στρατεύματα στη βόρεια Ιταλία στον αγώνα εναντίων των Οστρογότθων Ειδικότερα τριακόσιοι Άντες θα συμμετάσχουν στις επιχειρήσεις στη Λουκανία (546-547 μ.Χ.), θα χαρακτηριστούν ως αξιόμαχοι υπερασπίζοντας ένα σημαντικό πέρασμα, σύμφωνα με τον Προκόπιο, που αποτελεί και τη μοναδική πληροφόρηση που έχουμε. Ενώ, ακόμη, περίπου χίλιοι πεντακόσιοι Άντες, Ούννοι και Σκλάβηνοι θα βοηθήσουν το Βελισάριο κατά την προσπάθεια υπεράσπισης της Ρώμης, κατά την πολιορκία της από Γότθους εισβολείς το 536-37.
Οι αιχμάλωτοι επίσης του Χιλβούρδιου θα πολεμήσουν στον Οστρογοτθικό πόλεμο, βόρεια του Δούναβη, με τους Βυζαντινούς. Ο ιστορικός Αγαθίας θα αναφέρει ότι ορισμένοι Άντες θα έχουν διοικητικές θέσεις στο βυζαντινοπερσικό πόλεμο που θα διεξαχθεί στη Λαζική (554-556), ο αντικής καταγωγής ταξίαρχος Δαβραγέζης θα καθοδηγήσει το βυζαντινό στόλο στην πολιορκία της Φάσιδος (555-556), όπως και ο γιος του Λεόντιος που είχε λάβει χριστιανικό όνομα. Γενικά οι Άντες θα παραμείνουν πιστοί στο Βυζάντιο και δε θα ξαναεπιχειρήσουν να δημιουργήσουν προβλήματα στην αυτοκρατορία.
Τα μετέπειτα χρόνια.
Από το 550 και ύστερα, οι αρχαιολόγοι παρατηρούν περιορισμό των βυζαντινών νομισμάτων βόρεια του ποταμού Δούναβη, που σημαίνει οικονομικό αποκλεισμό του συνόρου στον Κάτω Δούναβη. Ταυτόχρονα όμως σλάβικες επιθέσεις στο εσωτερικό του Βυζαντίου οδηγούν σε παρακμή αστικών κέντρων. Μεταξύ των ετών 552-577 μ.Χ. τα οχυρωματικά έργα του Ιουστινιανού θα διακόπτουν τις επιδρομές των Σλάβων στο εσωτερικό της Αυτοκρατορίας, ενώ την ίδια περίοδο η Μικρά Σκυθία θα παραμείνει καλά οχυρωμένη.
Οι Σλάβοι το 558-559 μ.Χ. θα συνεχίσουν τις επιδρομές των Κουτριγούρων και το χειμώνα του 558-559 μ.Χ. θα καταστρέψουν τον οικισμό των Άντων Nova Cherna. Από τον ιστορικό Σιμοκράτη θα υπάρξει το 602 μ.Χ. η τελευταία αναφορά για τους Άντες, πιο συγκεκριμένα ο Σιμοκράτης θα σημειώσει ότι οι Άβαροι εκστράτευσαν εναντίων των Δυτικών Άντων, που παρέμεναν σύμμαχοι του Βυζαντίου, και πέτυχαν τη διάλυση τις ηγεμονίας τους. Η χρήση του όρου Αντικός από τον Ηράκλειο ως το 612 μ.Χ. πιθανολογεί την επιβίωση της Αντικής Ηγεμονίας έως το 614-615 μ.Χ., καθώς τότε κατέρρευσαν τα τελευταία βυζαντινά ερείσματα στον Κάτω Δούναβη.
Οι Άβαροι μετά την κατάρρευση των Άντων θα θέσουν υπό την κυριαρχία τους Σλάβους και οι τελευταίοι θα τους ακολουθούν σε επιδρομές κατά της Αυτοκρατορίας νότια του Δούναβη.
Πηγές:
1) Αλεκάκης Π., Επιδρομές και εγκαταστάσεις σλάβικων φύλλων στο βορειοελλαδικά χώρο από τον 6ο μέχρι τον 8ο αιώνα, Διδακτορική Διατριβή, Θεσσαλονίκη 2011.
2) Θεοφάνης, Χρονογραφία: Θεοφάνης, Χρονογραφία ἐτῶν ΦΚΗ΄, εκδ. C. de Boor, Theophanes Confessor, Chronographia. Λειψία: Teubner, 1883.
3) Ιορδάνης, Romana: Iordanis, De summa temporum vel origine actibusque gentis Romanorum, εκδ. Th. Mommsen, Iordanis, Romana et Getica [MGH AA 5/1:1-52]. Bερολίνο: Weidmann 1882.
4) Καρδάρας Γ., Εθνογέννεση και επέκταση των πρώιμων Σλάβων στον ευρωπαϊκό χώρο (5ος – 7ος αι.), Ψηφιακή Έκδοση Ινστιτούτου Ιστορικών Ερευνών, Αθήνα 2020.
5) Καρδάρας Γ., Οι Άντες και το Βυζάντιο, Ιστορία και Πολιτισμός (4ος-8ος αι.), Ψηφιακή Έκδοση Ινστιτούτου Ιστορικών Ερευνών, Αθήνα 2015.
6) Μαλάλας, Χρονογραφία: Ι. Μαλάλας, Χρονογραφία, εκδ. Ι. Thurn, Ioannis Malalae Chronographia [CFHB, Series Berolinensis 35]. Βερολίνο: W. de Gruyter, 2000.
7) Μαυρίκιος, Στρατηγικόν: Μαυρίκιος, Στρατηγικόν, εκδ. G. Τ. Dennis, E. Gamillscheg, Das Strategikon des Maurikios [CFHB, Series Vindobonensis 17]. Βιέννη: Österreichische Akademie der Wissenschaften, 1981.
8) Προκόπιος, Ἀνέκδοτα: Προκόπιος, Ἀνέκδοτα, όπ. παραπάνω, τ. 3 (Historia Arcana). Λειψία: Teubner, 1963.
9) Προκόπιος, Περὶ κτισμάτων: Προκόπιος, Περὶ κτισμάτων, όπ. παραπάνω, τ. 4 (De Aedificiis). Λειψία: Teubner, 1964.
10) Προκόπιος, Ὑπὲρ τῶν πολέμων: Προκόπιος, Ὑπὲρ τῶν πολέμων, εκδ. J. Haury, G. Wirth, Procopii Caesariensis Opera Omnia, τ. 1-2 (De Bellis). Λειψία: 1962-1963.
11) Barford, P. M. (2008) «Slavs beyond Justinian’s Frontiers». Studia Slavica et Balcanica Petropolitana.
12) Curta, F. (2008) «The North-western Region of the Black Sea During the 6th and Early 7th Century A.D.». Ancient West and East.
13) Koder, J. (2002) «Anmerkungen zum Slawen-Namen in byzantinischen Quellen».
14) Werner, R. (1980) «Zur Herkunft der Anten. Ein ethnisches und soziales Problem der Spätantike», στο: Festschrift F. Vittinghoff: 573-595.
-Ο Παύλος Παπαδόπουλος γεννήθηκε το 1978 στη Δράμα, μεγάλωσε στις Σέρρες και έζησε στην Αθήνα και τη Θεσσαλονίκη. Από το 1996 εργάζεται στο δημόσιο σε διάφορες διοικητικές θέσεις. Είναι απόφοιτος της Σχολής Αξιωματικών της Ελληνικής Αστυνομίας, της Σχολής Αστυφυλάκων της Αστυνομικής Ακαδημίας, της Σχολής Επιμόρφωσης και μετεκπαίδευσης ΕΛ.ΑΣ., και της Σχολής Ελληνικού Πολιτισμού, του Τμήματος Ανθρωπιστικών. Σπουδών του Ελληνικού Ανοικτού Πανεπιστημίου. Μιλάει Αγγλικά και Γερμανικά.
