Tην 21η Απριλίου 1967, οι συνταγματάρχες της χούντας καταλύουν το δημοκρατικό πολίτευμα και επιβάλλουν τη στρατιωτική δικτατορία. Ο αρχιπραξικοπηματίας Στέλιος Παττακός είναι ο πρώτος υπουργός Εσωτερικών του δικτατορικού καθεστώτος.
Στις πρώτες του ενέργειες είναι να φακελώσει τους εκλεγμένους αιρετούς της Τοπικής Αυτοδιοίκησης, από δημάρχους και κοινοτάρχες έως συμβούλους, σε όλη την επικράτεια, βάσει των φρονημάτων και της πολιτικής τους δράσης. Οσοι κρίνονται εχθρικοί στο καθεστώς, επιδιώκεται να εκπέσουν. Και για αυτόν τον σκοπό, στήνεται ένας μηχανισμός παρακολούθησης, καταγραφής και ανάλυσης πολιτικών βιογραφικών, με τα σχετικά ιστορικά ντοκουμέντα να αποκαλύπτονται από την Εφημερίδα των Συντακτών.
Ο λόγος για το «Αρχείο Παττακού», ένα από τα αναπάντεχα ευρήματα -μεταξύ πολλών άλλων, που περιγράφουμε στη συνέχεια- του ιστορικού αρχειακού υλικού που εντόπισε το υπουργείο Εσωτερικών σε αποθήκες του και πρόκειται να προχωρήσει στην ψηφιοποίησή του, προκειμένου να είναι προσβάσιμο σε όλη την κοινωνία.
Από το περιεχόμενο του -ξεχασμένου εδώ και μισό αιώνα- «Αρχείου Παττακού» μπορούμε να πούμε ότι, από τους πρώτους μήνες επιβολής της δικτατορίας, ο αρχιπραξικοπηματίας υπουργός Εσωτερικών ζήτησε από νομάρχες και κατά τόπους διοικητές του στρατού και της χωροφυλακής αναλυτικά στοιχεία για τα πολιτικά φρονήματα αιρετών της Αυτοδιοίκησης.
Οι «ανταποκρίσεις» συγκεντρώνονταν σε ένα ενιαίο αρχείο, το οποίο σήμερα αποτελεί ένα μοναδικό τεκμήριο, όχι μόνο για την εικόνα της Τοπικής Αυτοδιοίκησης κατά τις παραμονές της δικτατορίας, αλλά και για τη μεθοδολογία παρακολούθησης και καταγραφής της πολιτικής δράσης πολιτών από τους μηχανισμούς του μετεμφυλιακού κράτους.
Τα ντοκουμέντα που αποκαλύπτουμε αφορούν κατά κύριο λόγο τον Νομό Κιλκίς. Περιλαμβάνουν από καταδοτικές επιστολές, έως «αξιολογήσεις» με ειδική βαθμολόγηση, στην οποία προχωρούσε, μετά από έλεγχο, ένα ανώτατο συμβούλιο που είχε συγκροτηθεί για αυτόν τον σκοπό. Οι «αξιολογητές» λάμβαναν υπόψη τους κάθε είδους περιγραφές, καταγγελίες και μηνυτήριες αναφορές.
Οι αιρετοί, όπως προκύπτει από τα ντοκουμέντα, είχαν περάσει από το «κόσκινο εθνικοφροσύνης» των υπηρεσιών ασφαλείας. Στη συνέχεια, το Α2 του ΓΕΣ «πρότεινε» ποιοι θα αντικατασταθούν και ποιοι θα διοριστούν.
Στις καταστάσεις που έστελνε το Α2 με τις «ακτινογραφίες» των αιρετών που το δικτατορικό καθεστώς ήθελε να αντικαταστήσει, διαβάζουμε ανάμεσα σε άλλα:
- «1943 μέχρι Βαρκίζης ενετάχθη εις ΕΛΑΣ. Συναναστρέφεται κομ/στάς και επηρεάζεται υπό τούτων. Εις εκλογάς 1964 συνεργάσθη και υπεστηρίχθη υπό κομ/στών δυν. (σ.σ. κομμουνιστικών δυνάμεων) σχετικής εντολής Ν.Ε. ΕΔΑ Νομού Κιλκίς. Εχει αδελφόν Κ/Σ. (σ.σ. κομμουνιστοσυμμορίτη)».
- «Κατοχή ΕΠΟΝ. Συναναστρέφεται κομ/στάς και εις απάσας μέχρι σήμερον εκλογάς εξεδηλώθη υπέρ ΜΗ εθνικόφρονος κόμματος, υπέρ ου και προσέφερεν συνδρομάς. Πατήρ του τυγχάνει κομ/ρίτης. Είναι άτομον κομ/κών αρχών. Εις εκλογάς 1964 υπεστηρίχθη υπό Κομ/στών».
- «1959 εις εκλογάς εξεδηλώθη υπέρ ΕΔΑ. Εκτοτε δεν εξεδηλώθη πλην όμως συναναστρέφεται αριστερούς και επηρεάζεται υπό τούτων. Εχει αδελφόν κομ/ρίτην.».
- «Φιλοβούλγαρος. Κατοχή εξεδηλώθη αναφανδόν υπέρ Βουλγαρίας. Μέλος ΝΟΦ. Εργασθείς δραστηρίως. Ακολούθως οργανώθη ΚΚΕ. 1945 επί εξάμηνον κατέφυγεν Γ/Β (σ.σ. Γιουγκοσλαβία). Διατηρεί υπόπτους επαφάς με κομ/στάς. Είναι φανατικός οπαδός ΕΔΑ και προσέφερεν συνδρομάς υπέρ αυτής. Ατομον κομ/κών αρχών.».
- «Δεν βαρύνεται δια παρωχημένης αντεθν.δράσεως, πλην όμως κατά τας εκλογές 1953 εξεδηλώθη υπέρ ΜΗ Εθν.κόμ/τος. Συναναστρέφεται και συνεργάζεται μετά των κομ/στών και υπεστηρίχθη δια την εκλογήν του παρ’ αυτών. Επεδέχθη και παρεκάθησε μετά του ΤΖΑΤΖΟΥ ΧΡΙΣΤ. Γραμματ. Νομαρχ. Επιτ. ΕΔΑ ΚΙΛΚΙΣ.».
Τι περιλαμβάνει
Εκτός από το «Αρχείο Παττακού», στο ιστορικό υλικό που έχει συγκεντρώσει το υπουργείο Εσωτερικών περιλαμβάνονται ανεκτίμητα ντοκουμέντα και στοιχεία, στα οποία καταγράφεται η ιστορία της ελληνικής Δημόσιας Διοίκησης και της Τοπικής Αυτοδιοίκησης, καθώς και το «αποτύπωμα» που άφησαν μείζονα γεγονότα της πολιτικής ζωής του τόπου και εθνικές περιπέτειες. Ειδικότερα:
◼ Η πρακτική των αφαιρέσεων ιθαγένειας σε Εμφύλιο και χούντα
Ενα κομμάτι του αρχείου της Διεύθυνσης Ιθαγένειας από τη σύγχρονη ελληνική ιστορία. Αφορά την αφαίρεση της ιθαγένειας των «αντεθνικώς δρώντων» κομμουνιστών κατά τη διάρκεια του Εμφυλίου (πχ. όλων των μελών της Κυβέρνησης του Βουνού), όπως και αμέσως μετά την επιβολή της δικτατορίας, οπότε ο Παττακός, ως υπουργός Εσωτερικών της χούντας, υπογράφει ατέλειωτες λίστες με αφαιρέσεις ιθαγένειας. Το σκεπτικό των αποφάσεων και τα συνοδευτικά ντοκουμέντα, εκτιμάται ότι μπορεί να αποτελέσουν εξαιρετικό δείγμα για τις ιδεολογικές αφετηρίες των διοικητικών πρακτικών του μετεμφυλιακού κράτους.
◼ Το «Αρχείο Εκλογικών Αποτελεσμάτων» και το «Αρχείο Εκλογικών Εγκυκλίων»
Ολη η (ενίοτε ταραγμένη) εκλογική ιστορία της χώρας από το 1928. Από τη στιγμή που θα ψηφιοποιηθούν, κάθε πολίτης θα μπορεί να μελετήσει εκλογικά αποτελέσματα μέχρι το 1990 σε κάθε περιφέρεια. Εν ολίγοις, ο καθένας θα μπορεί να λάβει πλήρη γνώση της εκλογικής ιστορίας του τόπου του. Με την ψηφιοποίηση των εκλογικών εγκυκλίων, θα διευκολυνθεί η μελέτη των μεταβολών στο θεσμικό πλαίσιο των εκλογικών διαδικασιών. Ειδικά για τις «εκλογές βίας και νοθείας» του 1961, αναμένεται να είναι εξαιρετικά ενδιαφέρουσα η αντιπαραβολή μεταξύ θεσμικών εντολών και τρομοκρατικών πρακτικών.
Η ιστορική διαδρομή της «αρχιτεκτονικής» της Τοπικής Αυτοδιοίκησης στην Ελλάδα. Πρόκειται για αρχεία που περιλαμβάνουν θεσμικές μεταβολές (στο είδος και τον αριθμό των διοικητικών φορέων, π.χ. νομοί, περιφέρειες κ.λπ.), χωροταξικές διαιρέσεις (αλλαγές σε διοικητικά όρια) και διοικητικές ονοματοθεσίες (αλλαγές τοπωνυμίων). Αποτυπώνουν ανάγλυφα τις εξελίξεις στην «αρχιτεκτονική» της Αυτοδιοίκησης, οι οποίες, γενικά, εμπίπτουν σε δύο κατηγορίες:
α) μείζονες μεταρρυθμιστικές προσπάθειες (π.χ. ο «Νόμος περί συστάσεως των δήμων» του 1833, ο Βενιζελικός «Νόμος ΔΝΖ’» του 1912 κ.ά.),
β) εθνικά ιστορικά γεγονότα (π.χ. η ενσωμάτωση των Νέων Χωρών, η υποδοχή των προσφύγων του 1922 κ.ά.)
Να σημειωθεί ότι το «Αρχείο Διοικητικών Ορίων (σ.σ. προκαποδιστριακών) Δήμων και Κοινοτήτων», που χρονολογείται από το 1920, αποτέλεσε κρίσιμο υλικό για την ολοκλήρωση του έργου του Εθνικού Κτηματολογίου!
◼ Το «Αρχείο Μετακλητών Νομαρχών»
Στοιχεία και τεκμήρια για τους διατελέσαντες νομάρχες. Δεν αφορούν μόνο υπηρεσιακά θέματα, αλλά και τη γενικότερη δημόσια δράση τους. Εκτιμάται ότι το συγκεκριμένο αρχείο μπορεί να αξιοποιηθεί για μια απόπειρα σκιαγράφησης του διαχρονικού προφίλ του Ελληνα νομάρχη. Πολλά πρόσωπα, που ανέλαβαν αντίστοιχα καθήκοντα, αργότερα πρωταγωνίστησαν στην κεντρική πολιτική σκηνή της χώρας.
Το χρονικό εντοπισμού του ιστορικού θησαυρού
Ολα ξεκίνησαν πριν από περίπου ενάμιση χρόνο. Ενα αίτημα του Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών για ένα συγκεκριμένο αρχείο έδωσε το έναυσμα της συστηματικής αναζήτησης του συνόλου των εγγράφων. Για την ιστορία, το αρχείο που ζητούσε το Ιδρυμα Ερευνών ήταν τα πρακτικά της επιτροπής μετονομασίας τοπωνυμίων στις Νέες Χώρες, το 1920.
Από κει και πέρα, μια ομάδα νέων ανθρώπων, συμβούλων του υπουργού Εσωτερικών, συνειδητοποίησε το μέγεθος της αξίας του ιστορικού θησαυρού και εισηγήθηκε την έναρξη ενός μεγάλου πρότζεκτ. Η πρόταση έγινε δεκτή από τον τότε υπουργό, Π. Σκουρλέτη, και η ολοκλήρωση του πρότζεκτ πήρε νέα ώθηση, στη συνέχεια, επί υπουργίας Αλ. Χαρίτση, που αγκάλιασε αμέσως την προσπάθεια.
Τα τέσσερα βήματα του πρότζεκτ:
α) Ο εντοπισμός των ιστορικών αρχείων ανά Διεύθυνση του υπουργείου. Ακόμα και η φυσική πρόσβαση ήταν εξαιρετικά δύσκολη. Ενα χαρακτηριστικό παράδειγμα: προκειμένου να προσεγγιστούν αρχεία που βρέθηκαν σε αποθήκες του υπουργείου στον Αλιμο, έπρεπε πρώτα να απομακρυνθεί χαρτούρα και σωροί άχρηστων αντικειμένων που γέμισαν… τρεις νταλίκες! Πολύτιμη ήταν η συνδρομή του Δήμου Αλίμου στη συγκεκριμένη προσπάθεια.
β) Η καταγραφή των βασικών δεδομένων του αρχείου. Πού βρίσκονται τα ντοκουμέντα, πόσες σελίδες, σε τι μορφή (βιβλία ή φάκελοι με έγγραφα), η δυνητική χρήση (υπηρεσιακή, ερευνητική κ.λπ.).
γ) Η αποσαφήνιση της απονομής αρμοδιότητας για τα αρχεία. Η ευθύνη περνάει στη Διεύθυνση Διοικητικής Υποστήριξης. Στο παρελθόν (τυπικά και μόνο) ανήκε στην Οικονομική Διεύθυνση.
δ) Η ψηφιοποίηση του ιστορικού αρχείου, ώστε να αποδοθεί στην ερευνητική κοινότητα και σε όλη την κοινωνία.
