Οι δυτικές συνοικίες της Θεσσαλονίκης είναι μια ζωντανή τοπογραφία μνήμης. Κάθε όνομα κουβαλά ίχνη από οθωμανικά τοπωνύμια, προσφυγικούς οικισμούς, επαναβαπτίσεις της μεσοπολεμικής διοίκησης και μικρές ιστορίες καθημερινών ανθρώπων. Ακολουθεί ένα νοσταλγικό –και τεκμηριωμένο– οδοιπορικό στα παλιά τους ονόματα και στις καταγωγές τους.
Εύοσμος
Η σημερινή πόλη σχηματίστηκε από δύο βασικούς πυρήνες: το Χαρμάνκιοϊ (από το τουρκικό harman = αλώνι), που απλωνόταν στα χαμηλά προς τη Μοναστηρίου, και τον Νέο Κουκλουτζά, προσφυγικό οικισμό μετά το 1922. Με τη μεταπολεμική επέκταση και την ανάγκη ενιαίας ταυτότητας, ο οικισμός μετονομάστηκε «Εύοσμος» (με επίσημες πράξεις μετονομασίας στα μέσα του 20ού αιώνα).
Ελευθέριο–Κορδελιό
Το «Κορδελιό» δεν είναι τυχαίο: είναι δάνειο μνήμης από το Κορδελιό της Σμύρνης (τη σημερινή Καρσίγιακα), απ’ όπου προήλθαν πολλοί πρόσφυγες. Το όνομα ρίζωσε στα δυτικά της Θεσσαλονίκης ως σημείο ταυτότητας της μικρασιατικής καταγωγής. Το «Ελευθέριο» αποδίδει τιμή στον Ελευθέριο Βενιζέλο και καθιερώθηκε μεταγενέστερα, σε μια περίοδο που αρκετοί οικισμοί «ζευγαρώθηκαν» διοικητικά και ονομαστικά.
Αμπελόκηποι–Μενεμένη
Η «Μενεμένη» κρατά το νήμα από τη Μενεμένη της Μικράς Ασίας (βόρεια της Σμύρνης), όπου υπήρξε ακμαία ελληνική κοινότητα—μετά το 1922 το όνομα μεταφέρθηκε από τους πρόσφυγες στον νέο συνοικισμό δυτικά της πόλης. Οι «Αμπελόκηποι» είναι κυριολεκτικοί: χωράφια και αμπέλια που, προτού καλυφθούν από δρόμους και πολυκατοικίες, έδωσαν την απλή, περιγραφική ονομασία.
Σταυρούπολη
Πριν γίνει «Σταυρούπολη» (ονομασία που σταθεροποιείται στη μεσοπολεμική περίοδο), η περιοχή ήταν γνωστή ως «Λεμπέτ»∙ εκεί βρισκόταν και ο ομώνυμος οθωμανικός στρατώνας, σημείο αναφοράς για ολόκληρο το δυτικό προάστιο. Το τοπωνύμιο «Λεμπέτ» διασώζεται σε παλιούς χάρτες και σε πηγές του 19ου–αρχών 20ού αιώνα.
Ευκαρπία
Η «Ευκαρπία» φέρει αρχαιοπρεπή ελληνική ρίζα: «ευ-καρπία» = γη που δίνει «καλούς καρπούς». Η ονομασία υιοθετήθηκε στον 20ό αιώνα, αποτυπώνοντας τόσο την αγροτική φυσιογνωμία της περιοχής όσο και τη συνήθεια των μετονομασιών με κλασικές αναφορές.
Πολίχνη
Ως «Πολίχνη» (μικρή πόλη) καταγράφεται στον μεσοπόλεμο ένας από τους δυναμικούς προσφυγικούς οικισμούς που αναπτύχθηκαν στο βόρειο μέτωπο των δυτικών συνοικιών. Η ονομασία αποτυπώνει τη μετάβαση από διάσπαρτες παράγκες σε οργανωμένο οικιστικό ιστό—ένα «νέο» αστικό κύτταρο που ζητούσε ταυτότητα.
Νεάπολη–Συκιές
Το «Νεάπολη» είναι δηλωτικό μιας «νέας πόλης» που πήρε μορφή από προσφυγικά ρέματα και αυλές∙ οι «Συκιές» (από τις συκιές που αφθονούσαν στις παρυφές του Σέιχ-Σου) διασώζουν την παλιότερη αγροτική φυσιογνωμία του τόπου. Η συνένωση των δύο ονομασιών αποτυπώνει τη μεταπολεμική διοικητική ενοποίηση.
Ρετζίκι (Πεύκα)
Το σημερινό «Πεύκα» υιοθέτησε την ονομασία του από το κυρίαρχο στοιχείο του τοπίου. Ως «Ρετζίκι» καταγράφεται στον 19ο–20ό αιώνα, με την παλιά ονομασία να παραμένει ζωντανή στη μνήμη των κατοίκων ακόμη και μετά τη μετονομασία.
Γιατί αυτά τα ονόματα μάς νοιάζουν
Γιατί είναι συμπυκνωμένες βιογραφίες τόπων: αφηγήσεις προσφυγιάς και εγκατάστασης, μετασχηματισμών της γης, διοικητικών ενώσεων και αστικής έκρηξης. Το Χαρμάνκιοϊ που έγινε Εύοσμος, το Λεμπέτ που έγινε Σταυρούπολη, το Κορδελιό και η Μενεμένη που ταξίδεψαν από τη Σμύρνη στη Θεσσαλονίκη, οι Συκιές και τα Πεύκα που κράτησαν το φυσικό τους σημάδι—όλα αυτά γράφουν την «άλλη» ιστορία της πόλης: όχι των τειχών και των παλατιών, αλλά των γειτονιών.
