Μία φτωχική κατοικία του 1961 – Γράφει ο Παύλος Παπαδόπουλος

Μία φτωχική κατοικία του 1961 – Γράφει ο Παύλος Παπαδόπουλος

Ας πάμε πάλι πίσω στο Αιγάλεω του 1961 και στα Νέα της Αλεξάνδρας… Το βασικό σκηνικό του έργου θα αποτελέσει το σαλόνι της κατοικίας του θείου της Αλεξάνδρας, Γιώργου Μυλωνάκου. Η όσο το δυνατόν ακριβέστερη αποτύπωση του εσωτερικού μιας φτωχικής κατοικίας εκείνης της εποχής ήταν δύσκολη υπόθεση. Τα στοιχεία που μάζεψα για την τυπική κατοικία της περιοχής εκείνης τα παραθέτω ακολούθως.

Το εσωτερικό ενός σπιτιού το 1961 σε μια προσφυγική γειτονιά στο Αιγάλεω, όπως και σε άλλες περιοχές με προσφυγικό πληθυσμό (π.χ. Κοκκινιά, Καισαριανή), ήταν απλό, λιτό και προσαρμοσμένο στις δύσκολες κοινωνικοοικονομικές συνθήκες της εποχής. Θα ακολουθήσω μια όσο το δυνατόν περισσότερο ρεαλιστική περιγραφή…

Κατοικία και Δομή

Συνήθως, εκείνη την εποχή, είχαμε να κάνουμε με ισόγειες μονοκατοικίες ή προσφυγικά οικοδομικά τετράγωνα, με λίγα δωμάτια. Το μέγεθος μιας τέτοιας κατοικίας ήταν ένας πολύ μικρός χώρος, μάξιμουμ 1-2 δωμάτια για όλη την οικογένεια. Η τοιχοποιία της γινόταν από πέτρα ή πλιθιά, και κάποιες φορές με σοβά, κεραμοσκεπή, ενώ τα πατώματα γενικά από τσιμέντο ή μωσαϊκό.

Το 1961, η Ελλάδα πρέπει να σημειώσουμε πως βρισκόταν ακόμα στη μεταπολεμική περίοδο ανοικοδόμησης και οικονομικής ανάπτυξης, αλλά πολλές περιοχές, ιδίως οι εργατικές και προσφυγικές συνοικίες όπως το Αιγάλεω, αντιμετώπιζαν ακόμα σημαντικές ελλείψεις και οικονομικές δυσκολίες.

Τα πατώματα.

Τα τσιμεντένια πατώματα ήταν μωσαϊκό ή “τσαρουχωτό”. Το μωσαϊκό ή το απλό τσιμεντένιο πάτωμα αποτελούσε και μια οικονομική και πρακτική λύση για τα σπίτια της εποχής καθότι ήταν ανθεκτικό, αλλά και σχετικά εύκολο στην κατασκευή και πολύ φθηνότερο από το ξύλινο πάτωμα ή το μάρμαρο. Πολλά σπίτια της λαϊκής αντιπαροχής, αλλά και τα παλαιότερα προσφυγικά, είχαν επομένως τέτοια πατώματα.

Ο μουσαμάς (λινόλεουμ) ήταν ένα εξαιρετικά δημοφιλές υλικό κάλυψης δαπέδου εκείνη την περίοδο. Ήταν οικονομικός, πολύ πιο φθηνός από τα χαλιά ή άλλες μόνιμες επενδύσεις. Επιπρόσθετα ήταν πρακτικός διότι ήταν εύκολος στο καθάρισμα και ανθεκτικός στην υγρασία και τη φθορά. Πρόσφερε, επίσης, μια κάποια αισθητική αναβάθμιση και “ζέστη” στο χώρο, καλύπτοντας το ψυχρό και άχαρο τσιμεντένιο δάπεδο, ειδικά στα σπίτια χωρίς μόνωση. Τέλος τοποθετούταν με ευκολία επειδή μπορούσε να τοποθετηθεί εύκολα ακόμα και από τους ίδιους τους κατοίκους.

Εσωτερικός διάκοσμος και έπιπλα

Το σαλόνι ή δωμάτιο γενικής χρήσης περιείχε ψάθινες καρέκλες ή ξύλινα καθίσματα. Ο καναπές ή ντιβάνι χρησίμευε και ως κρεβάτι για μέλη της φαμίλιας. Στο κέντρο τοποθετούταν ένα ξύλινο τραπέζι με τραπεζομάντηλο, συχνά πλεκτό. Δέσποζε ακόμη ένας μπουφές ή παλιό σύνθετο με καθρέφτη και φωτογραφίες οικογένειας, εικόνες Αγίων, κυρίως της Παναγίας. Σε ορισμένα σαλόνια υφίστατο και ραδιόφωνο σκεπασμένο με σερβάν με σεμεδάκια.

Η Κρεβατοκάμαρα η οποία ορισμένες φορές δεν υπήρχε ήταν ξεχωριστή με σιδερένιο ή ξύλινο κρεβάτι με στρώμα από βαμβάκι ή άχυρο παλαιότερα. Τα φτωχικά σκεπάσματα αποτελούνταν από κιλίμια, κουβέρτες, χειροποίητα παπλώματα σε ξύλινη ντουλάπα ή μπαούλο.

Κουζίνα διέθετε απαραίτητα ξυλόσομπα ή μαγκάλι για ζέσταμα και μαγείρεμα. Στον ίδιο χώρο απαραίτητος ήταν ο νεροχύτης με τη σκάφη, ενώ απ’ όσο γνωρίζουμε δεν υπήρχε πάντα τρεχούμενο νερό μέσα στο σπίτι. Τα ελάχιστα σκεύη ήταν βασικά κατσαρόλες, τέντζερης και πήλινα ή μεταλλικά δοχεία. Ράφια με τάβλες και καρφιά στον τοίχο χρησίμευαν για να μπαίνουν πιάτα, ποτήρια αλλά και σαπούνια.

Όσον αφορά το μπάνιο, συνήθως δεν υπήρχε μέσα στο σπίτι. Τα κάμποσα πλυσίματα γίνονταν σε σκάφη με νερό από κατσαρόλα ή θερμοφόρα. Η τουαλέτα στη συντριπτική πλειοψηφία ήταν κοινόχρηστη έξω στην αυλή ή στην άκρη της γειτονιάς (!). Ήταν αδιανόητο για τους ανθρώπους της εποχής να κάνει κάποιος την ανάγκη του σε τουαλέτα μέσα στο σπίτι.

Λεπτομέρειες της ζωής

Η Θέρμανση επιτυγχανόταν με μαγκάλι, ξυλόσομπα ή κουβέρτες. Συχνά όλοι μαζεύονταν σε ένα δωμάτιο, ειδικά τους χειμερινούς μήνες. Η διακόσμηση περιελάμβανε εικόνες αγίων, πλεκτά σεμεδάκια, κουρτίνες φτιαγμένες στο χέρι. Ή Οικογενειακή ζωή στην ουσία για τις πολυμελείς οικογένειες περιοριζόταν σε σε μικρό χώρο, με αλληλοϋποστήριξη και πολύ έντονη την αίσθηση της γειτονιάς.

Οικονομικές συνθήκες και υλικά κατασκευής

Οι προσφυγικές κατοικίες, που αποτελούσαν μεγάλο μέρος του οικιστικού ιστού του Αιγάλεω, κατασκευάστηκαν συχνά με βασικά και οικονομικά υλικά, δεδομένων των συνθηκών της εποχής και της ανάγκης για γρήγορη στέγαση μεγάλου πληθυσμού. Το τσιμεντένιο πάτωμα ήταν ο κανόνας σε αυτές. Ο μουσαμάς ήταν η πιο προσιτή λύση για να γίνει ο χώρος πιο λειτουργικός και επίσης “σπιτικός”.

Φυσικά, υπήρχαν και σπίτια με ξύλινα πατώματα (κυρίως στα παλαιότερα αστικά κτίρια ή σε πιο εύπορες κατοικίες) ή σπάνια με πλακάκια, αλλά στις λαϊκές γειτονιές του Αιγάλεω το 1961, ο συνδυασμός τσιμεντένιου πατώματος με μουσαμά ήταν πολύ χαρακτηριστικός.

Σε ένα σπίτι στο Αιγάλεω του 1961, ειδικά στις λαϊκές και προσφυγικές γειτονιές, όπου η πατριαρχική δομή ήταν κυρίαρχη, τα σύμβολα αυτής της εξουσίας δεν θα ήταν πάντα “φανταχτερά” ή συνειδητά διακοσμητικά, αλλά πιο συχνά λειτουργικά, συμβολικά και ενσωματωμένα στην καθημερινή ζωή και τις παραδόσεις (θα αναφερθώ παρακάτω).

Η κεντρική θέση του “Καλού” δωματίου, δηλαδή του σαλονιού

Στα μικρά, λαϊκά σπίτια, υπήρχε συχνά ένα “καλό” δωμάτιο ή το κύριο σαλόνι, το οποίο ήταν συνήθως το πιο περιποιημένο και προοριζόταν για τους επισκέπτες ή για ειδικές περιστάσεις. Ο πιο “επίσημος” χώρος το σαλόνι δηλαδή ήταν ο πιο “επίσημος” του σπιτιού και θα αντικατόπτριζε την “πρόσοψη” της οικογένειας προς τον έξω κόσμο. Η διακόσμηση του, αν και λιτή, ήταν η καλύτερη δυνατή.

Το κάθισμα του πατέρα (πρεσβύτερου), αν και δεν θα ήταν ένα επίσημο “θρόνο”, η θέση του πατέρα ή του γηραιότερου άνδρα στο τραπέζι ή στον καναπέ-κάθισμα ήταν πάντα η πιο τιμητική καθώς και κεντρική, δηλώνοντας την αυθεντία του. Η συνήθεια και η πρακτική υπαγόρευαν τη θέση του.

Αν υποθέσουμε ότι το σαλόνι βρισκόταν στη μέση ενός σπιτιού στο Αιγάλεω του 1961, η διάταξη των υπόλοιπων δωματίων θα ακολουθούσε συνήθως μια λειτουργική και πρακτική λογική που ήταν συνηθισμένη στα λαϊκά και προσφυγικά σπίτια της εποχής.

Μια πολύ πιθανή διάταξη θα ήταν:

Η κουζίνα στο πίσω μέρος του σπιτιού

Η κουζίνα θα βρισκόταν σχεδόν σίγουρα στο πίσω μέρος του σπιτιού, συχνά με πρόσβαση σε έναν μικρό αυλόγυρο ή μια πίσω αυλή. Αυτό επειδή οσμές και καπνοί κυριαρχούσαν. Η μαγειρική δημιουργούσε οσμές και καπνούς, οπότε η θέση της στο πίσω μέρος με εύκολο εξαερισμό ήταν πρακτική. Ένας ακόμη λόγος ήταν η υγιεινή, η κουζίνα δηλαδή θα έπρεπε να είναι μακριά από τον “καλό” χώρο υποδοχής (σαλόνι) για λόγους υγιεινής και αποφυγής μεταφοράς σκόνης ή βρωμιάς. Η κουζίνα, επιπρόσθετα, συχνά είχε πρόσβαση σε εξωτερικές τουαλέτες ή πλυσταριό αν υπήρχαν.

Οι Κρεβατοκάμαρες στα πλάγια ή μπροστά/πίσω από το σαλόνι

Οι κρεβατοκάμαρες μπορούσαν να βρίσκονται σε διάφορες θέσεις, ανάλογα με το μέγεθος και το σχέδιο του σπιτιού, αλλά πάντα με γνώμονα την ιδιωτικότητα και την ησυχία. Ήταν φτιαγμένες στα πλάγια του σαλονιού. Σε ένα τυπικό επίμηκες σπίτι, το σαλόνι ήταν κεντρικό, και οι κρεβατοκάμαρες άνοιγαν δεξιά και αριστερά του, δίνοντας μια αίσθηση αυτονομίας. Είχαν παράθυρα προς τον δρόμο, αν ήταν μπροστά ή προς τον ακάλυπτο. Οι λόγοι ήταν ότι εξασφαλιζόταν η μέγιστη δυνατή απομόνωση από τον κεντρικό χώρο διέλευσης και υποδοχής.

Η Κρεβατοκάμαρα θα μπορούσε να βρίσκεται και πίσω από το σαλόνι. Αν το σπίτι ήταν πιο μικρό και η κουζίνα ήταν στο πλάι, μπορεί μια κρεβατοκάμαρα να βρισκόταν ακριβώς πίσω από το σαλόνι. Μία κρεβατοκάμαρα στο μπροστινό μέρος θα επρόκειτο συχνά για “καλή” κρεβατοκάμαρα των γονιών και θα μπορούσε να ήταν στο μπροστινό μέρος του σπιτιού, με θέα στον δρόμο, προσβάσιμη είτε μέσω του σαλονιού είτε από ένα μικρό χωλ.

Συνολική διάταξη (για παράδειγμα):

Φανταστείτε ένα σπίτι με κεντρικό διάδρομο ή απλά ένα μεγάλο δωμάτιο (σαλόνι) στη μέση:

Στα μικρότερα σπίτια, το λουτρό και η τουαλέτα ήταν συχνά εξωτερικά, στην πίσω αυλή, ή αν ήταν εσωτερικά, ήταν πολύ μικρά και λειτουργικά, δίπλα στην κουζίνα για ευκολία υδραυλικών.

Η βασική ιδέα λοιπόν ήταν η λειτουργικότητα και η προστασία της ιδιωτικής ζωής, με τους πιο κοινόχρηστους χώρους (σαλόνι, κουζίνα) να είναι πιο προσβάσιμοι και τους πιο ιδιωτικούς (υπνοδωμάτια) να είναι πιο απομονωμένοι.

Εικόνες Θρησκευτικού Περιεχομένου

Η θρησκεία έπαιζε θεμελιώδη ρόλο στην ελληνική οικογένεια, και ο πατέρας ήταν ο “πνευματικός” αρχηγός του σπιτιού. Εικόνες Αγίων και η οικογενειακή εικόνα έστεκαν στο πιο εμφανές σημείο του σαλονιού ή σε ένα εικονοστάσι, θα υπήρχαν εικόνες αγίων, συχνά με καντήλι. Η παρουσία αυτών των εικόνων υποδήλωνε την ευσέβεια της οικογένειας, αλλά και την πατριαρχική υπευθυνότητα του άνδρα για την πνευματική καθοδήγηση του νοικοκυριού. Μια οικογενειακή εικόνα (π.χ. από προγόνους) θα έδειχνε τη συνέχεια της γενιάς, με τον πατέρα ως τον σημερινό φορέα της παράδοσης.Τα κοσμήματα με θρησκευτικά σύμβολα ήταν κάποια μικρά κοσμήματα ή φυλαχτά με θρησκευτικά σύμβολα (σταυροί, εικόνες), ακόμα κι αν δεν ήταν “διακόσμηση” με την αυστηρή έννοια, υπογράμμιζαν τον ρόλο της πίστης, της οποίας ο πατέρας ήταν ο προστάτης.

Φωτογραφίες οικογένειας και προγόνων.

Οι φωτογραφίες είχαν μεγάλη σημασία σε μια εποχή που η φωτογραφία δεν ήταν τόσο διαδεδομένη. Επρόκειτο για διάφορα πορτρέτα όπως φωτογραφίες του πατέρα (ίσως και της μητέρας, αλλά ο πατέρας συχνά μόνος του ή σε πιο “επίσημη” πόζα), των γιών, ή των προγόνων σε περίοπτη θέση στο σαλόνι. Αυτές οι φωτογραφίες τόνιζαν τη γενεαλογική συνέχεια και την ιεραρχία μέσα στην οικογένεια, με τον πατέρα να είναι ο εν ενεργεία κεφαλή. Υπήρχαν επίσης και ανδρικά ενθυμήματα, έτσι λοιπόν πιθανόν να υπήρχαν και φωτογραφίες από τη θητεία του πατέρα στον στρατό ή από σημαντικά γεγονότα της ανδρικής του ζωής, υπογραμμίζοντας τον ρόλο του ως προστάτη και αρσενικού μέλους της οικογένειας.

Η λιτότητα και η λειτουργικότητα

Η πατριαρχική εξουσία δεν εκφραζόταν απαραίτητα με επιδεικτικά διακοσμητικά στοιχεία, αλλά και μέσα από την ίδια τη λιτότητα και τη λειτουργικότητα του χώρου. Ένα σπίτι ήταν πρώτα απ’ όλα ένας χώρος επιβίωσης και οργάνωσης, όπου ο πατέρας είχε τον τελευταίο λόγο για τις σημαντικές αποφάσεις, ακόμα και για τη διάταξη των επίπλων αν χρειαζόταν. Η απουσία “θηλυκών” ή “διακοσμητικών” περιττών στοιχείων θα μπορούσε να θεωρηθεί από μόνη της ένα έμμεσο σύμβολο μιας πιο αυστηρής, πατριαρχικής νοοτροπίας.
Συνοψίζοντας, τα “σύμβολα” της πατριαρχικής εξουσίας σε ένα σπίτι του Αιγάλεω το 1961 δεν ήταν τόσο διακοσμητικά αντικείμενα αυτά καθαυτά, όσο η διάταξη του χώρου που αντικατόπτριζε την ιεραρχία, οι θρησκευτικές εικόνες που υπογράμμιζαν την πνευματική καθοδήγηση του πατέρα, και οι οικογενειακές φωτογραφίες που δήλωναν τη γενεαλογική συνέχεια και την εξουσία του επικεφαλής. Η ίδια η ατμόσφαιρα του σπιτιού και η καθημερινή πρακτική ενίσχυαν τον ρόλο του πατέρα…

-Ο Παύλος Παπαδόπουλος γεννήθηκε το 1978 στη Δράμα, μεγάλωσε στις Σέρρες και έζησε στην Αθήνα και τη Θεσσαλονίκη. Από το 1996 εργάζεται στο δημόσιο σε διάφορες διοικητικές θέσεις. Είναι απόφοιτος της Σχολής Αξιωματικών της Ελληνικής Αστυνομίας, της Σχολής Αστυφυλάκων της Αστυνομικής Ακαδημίας, της Σχολής Επιμόρφωσης και μετεκπαίδευσης ΕΛ.ΑΣ., και της Σχολής Ελληνικού Πολιτισμού, του Τμήματος Ανθρωπιστικών. Σπουδών του Ελληνικού Ανοικτού Πανεπιστημίου. Μιλάει Αγγλικά και Γερμανικά.