Οι Εκτοπισμένοι του Ελληνικού Εμφυλίου (1946-1949): Η Κοινωνική Διάλυση και η «Απεδαφικοποίηση» της Ελληνικής Ψυχής. Γράφει ο Παύλος Παπαδόπουλος
Η δεκαετία του 1940 αποτελεί την πλέον τραυματική περίοδο στη σύγχρονη ελληνική ιστορία, χαρακτηριζόμενη από τρεις διαδοχικές συγκρούσεις: τον Ελληνοϊταλικό Πόλεμο, την Κατοχή και Αντίσταση αλλά και, τέλος, τον Εμφύλιο Πόλεμο (1946-1949). Όπως τονίζει η ιστορικός Τασούλα Βερβενιώτη, η κρισιμότερη συνέπεια αυτής της περιόδου ήταν η «απεδαφικοποίηση» ενός τεράστιου μέρους του πληθυσμού.
Η έννοια της απεδαφικοποίησης περιγράφει κάτι βαθύτερο από τη σωματική απώλεια του χώματος. Είναι η βίαιη αποκοπή των ανθρώπων από το περιβάλλον τους, τις κοινωνικές τους σχέσεις, τα συναισθήματα και, εν τέλει, η ριζική αλλαγή της ταυτότητάς τους. Οι υπολογισμοί δείχνουν ότι τουλάχιστον ο μισός πληθυσμός της Ελλάδας βίωσε κάποιας μορφής εκτοπισμό ή βίαιη μετακίνηση, με τον Εμφύλιο να οδηγεί εν τέλει σε ένα πρωτοφανές κύμα προσφυγιάς.
Η Πορεία προς τον Εμφύλιο και το Διεθνές Πλαίσιο
Από το Όραμα στην Ήττα
Η έναρξη του Εμφυλίου επισκίασε το όραμα για κοινωνική αλλαγή που είχε καλλιεργήσει το ΕΑΜ/ΚΚΕ. Παρά την τεράστια επιρροή του (420.000 μέλη), το κίνημα ηττήθηκε στη Μάχη της Αθήνας (Δεκεμβριανά 1944) με τη στήριξη των βρετανικών δυνάμεων στην τότε κυβέρνηση.
Η Λευκή Τρομοκρατία
Η συμφωνία της Βάρκιζας (Φεβρουάριος 1945) δεν έφερε ειρήνη, αλλά προετοίμασε το έδαφος για τη «Λευκή Τρομοκρατία». Ένοπλες ομάδες εξαπέλυσαν κύμα βίας, διώξεων, βιασμών και ταπεινώσεων (όπως το ξύρισμα γυναικών), αναγκάζοντας χιλιάδες αγωνιστές και συμπαθούντες του ΕΑΜ να καταφύγουν στα βουνά ως «καταδιωκόμενοι».
Η Στροφή στη Δύση και ο Ψυχρός Πόλεμος
Η Ελλάδα εντάχθηκε αποφασιστικά στη δυτική σφαίρα επιρροής. Τον Μάρτιο του 1947, η αποδυναμωμένη Μεγάλη Βρετανία παραχώρησε τον ρόλο της στις Ηνωμένες Πολιτείες. Με το Δόγμα Τρούμαν και το Σχέδιο Μάρσαλ, η αμερικανική παρέμβαση κατέστησε τον ελληνικό Εμφύλιο μέρος του ευρύτερου Ψυχρού Πολέμου, με την Ελλάδα να βρίσκεται σταθερά στη γραμμή του μετώπου έναντι του σοβιετικού μπλοκ των Βαλκανίων.
2. Οι Τρεις Μορφές Εκτοπισμού
Ας επανέλθουμε στους εκτοπισμούς. Ο Εμφύλιος δημιούργησε τρεις διακριτές κατηγορίες βίαια μετακινηθέντων πληθυσμών:
Α. Οι «Ανταρτόπληκτοι»: Ο Εσωτερικός Πόλεμος Προσφύγων
Αυτή η κατηγορία αφορά τους άμαχους χωρικούς που βρέθηκαν στη δίνη του πολέμου. Ο Εθνικός Στρατός προχωρούσε σε εκκένωση ορεινών χωριών—κυρίως στη Στερεά Ελλάδα και τη Βόρεια Ελλάδα—με στόχο να αποκόψει τον Δημοκρατικό Στρατό (ΔΣΕ) από την υλική και πληροφοριακή υποστήριξη των συμπαθούντων κατοίκων.
Καταρχήν τα διαβόητα Κέντρα Ασφαλείας. Περίπου 700.000 απογραφέντες και ένας μεγάλος αριθμός μη απογραφέντων πολιτών μεταφέρθηκαν βίαια σε «Κέντρα Ασφαλείας» μέσα σε επαρχιακές πόλεις, όπου ζούσαν υπό άθλιες συνθήκες (σε σκηνές, καλύβες, παλιά κτίρια), χάνοντας περιουσίες και ζώα. Επιπρόσθετα, τα Στρατόπεδα ΓΕΣ. Το Γενικό Επιτελείο Στρατού (ΓΕΣ) ίδρυσε στρατόπεδα για άμαχους, κυρίως συγγενείς ανταρτών, γυναίκες και παιδιά, μέσω «προληπτικών συλλήψεων». Η κράτησή τους είχε ως σκοπό την προληπτική αποτροπή της βοήθειας προς τον ΔΣΕ.
Β. Οι Εξόριστοι: Δίωξη του Φρονήματος
Ο εκτοπισμός της Αριστεράς βασίστηκε στον Νόμο 509/1947 («περί μέτρων ασφαλείας του κράτους»), ο οποίος έθεσε το ΚΚΕ και τις οργανώσεις του (ΕΑΜ, ΕΠΟΝ, Εθνική Αλληλεγγύη) εκτός νόμου. Η νομοθεσία επέτρεπε τη δίωξη του φρονήματος και της ιδεολογίας, όχι μόνο της πράξης!
Οι Δηλώσεις Μετανοίας αποτέλεσαν βασικότατο εργαλείο δίωξης και δεν ήταν τίποτε άλλο παρά η απαίτηση για δηλώσεις μετανοίας και αποκήρυξης του κομμουνισμού. Τα Στρατόπεδα Πειθαρχημένης Διαβίωσης υπήρξαν οι τόποι εξορίας (π.χ. Ικαρία, Άη Στράτης, Λήμνος) και μετατράπηκαν σε στρατόπεδα, όπου οι εξόριστοι ήταν υποχρεωμένοι να δίνουν αναφορά πολλές φορές την ημέρα. Η αύξηση του αριθμού ήταν τεράστια, έτσι για παράδειγμα, στην Ικαρία ο αριθμός των εξορίστων (14.000) ξεπέρασε τον τοπικό πληθυσμό (11.000).
Γ. Μακρόνησος: Ο Θεσμός της Αναμόρφωσης
Η Μακρόνησος αποτέλεσε τον απόλυτο τόπο συγκέντρωσης και «αναμόρφωσης». Σκοπός ήταν η διάλυση της κομμουνιστικής συνείδησης και η μετατροπή των αριστερών σε «εθνικόφρονες». Στη Μακρόνησο εξελισσόταν Πλήρης Εξευτελισμός. Η δήλωση δεν αρκούσε. Απαιτούνταν επιστολή σε εφημερίδα, ανάγνωση στην εκκλησία και ομιλία στα μεγάφωνα, ώστε η μετάνοια και ο εξευτελισμός του κρατούμενου να γίνει δημόσιο θέαμα. Το Γυναικείο Πνεύμα Αντίστασης δεν απουσίασε. Στο Ειδικό Σχολείο Αναμορφώσεως Γυναικών (ΕΣΑΓ), 1.200 γυναίκες, κυρίως από την επαρχία, ανέτρεψαν με την συμπεριφορά τους την αυστηρή στρατιωτική πειθαρχία, επιδεικνύοντας ένα πνεύμα ανυποταξίας.
Η Ανατροπή ήρθε απρόσμενα στις εκλογές του 1950, αν και το 90% των Μακρονησιωτών είχε υπογράψει, το 35% ψήφισε την Αριστερά, αποδεικνύοντας την αποτυχία του θεσμού της αναμόρφωσης.
3. Η Δύναμη της Μνήμης και ο Ρόλος των Γυναικών
Παρά τη διάλυση των κομματικών μηχανισμών, οι μητέρες και οι γυναίκες ανέλαβαν τον ρόλο της ενημέρωσης και της αντίστασης, συνδεόμενες με οργανώσεις στο εξωτερικό, όπως η League for Democracy in Greece στο Λονδίνο. Μετέφεραν κρυφά πληροφορίες στον ΟΗΕ για τα βασανιστήρια στη Μακρόνησο, δρώντας ως η αόρατη δύναμη απέναντι στην κρατική εξουσία.
Η καταγραφή της μνήμης άργησε. Οι μαρτυρίες των εξόριστων, λόγω της δράσης τους στην Κατοχή, άρχισαν να εκδίδονται τη δεκαετία του ’70, ενώ οι μαρτυρίες των ανταρτισσών (των γυναικών που έφεραν όπλο) ήρθαν στο φως μόλις τη δεκαετία του ’90, μετά την πτώση του Τείχους του Βερολίνου και την αλλαγή του πολιτικού κλίματος.
Συμπερασματικά, η περίοδος του Εμφυλίου δεν ήταν μόνο μια ένοπλη σύγκρουση, αλλά μια διαδικασία κοινωνικής και ψυχικής διάλυσης που άλλαξε ριζικά τον χάρτη της ελληνικής κοινωνίας, με τις συνέπειες του εκτοπισμού και της βίαιης αλλαγής ταυτότητας να καθορίζουν την πορεία της χώρας για δεκαετίες.
-Ο Παύλος Παπαδόπουλος γεννήθηκε το 1978 στη Δράμα, μεγάλωσε στις Σέρρες και έζησε στην Αθήνα και τη Θεσσαλονίκη. Από το 1996 εργάζεται στο δημόσιο σε διάφορες διοικητικές θέσεις. Είναι απόφοιτος της Σχολής Αξιωματικών της Ελληνικής Αστυνομίας, της Σχολής Αστυφυλάκων της Αστυνομικής Ακαδημίας, της Σχολής Επιμόρφωσης και μετεκπαίδευσης ΕΛ.ΑΣ., και της Σχολής Ελληνικού Πολιτισμού, του Τμήματος Ανθρωπιστικών. Σπουδών του Ελληνικού Ανοικτού Πανεπιστημίου. Μιλάει Αγγλικά και Γερμανικά.
