Το έθιμο της ευθανασίας στην αρχαία Μασσαλία

Το έθιμο της ευθανασίας στην αρχαία Μασσαλία – Γράφει ο Διοικητής του Αστυνομικού Τμήματος Ωραιοκάστρου Παύλος Παπαδόπουλος.

Η Μασσαλία ιδρύθηκε ως ελληνική αποικία από τους Φωκαείς προς το 600 π.Χ.. Από τον 5ο αιώνα π.Χ., κατέστη, μαζί με την φοινικική Καρχηδόνα, ένα από τα κυριότερα θαλάσσια λιμάνια της δυτικής Μεσογείου. Σε όλη την διάρκεια της ελληνιστικής περιόδου, παρέμεινε πιστή σύμμαχος της Ρώμης.

Θα εξετάσουμε ένα τελετουργικό το οποίο συνεβαίνανε στην αρχαία ελληνική αποικία και το οποίο είχε τις ρίζες του στον ελλαδικό χώρο.

Στην αρχαιότητα η λέξη ευθανασία πρωτοεμφανίστηκε στους στίχους μιας χαμένη κωμωδία του ποιητή Ποσείδιππου ο οποίος άκμασε τον 3ο αιώνα π.Χ.

Ας ξεκινήσουμε όμως με τη Μασσαλία…

Οι Μασσαλιώτες Έλληνες επέβαλλαν στους εαυτούς τους ένα είδος ευθανασίας. Με την έγκριση των συμπολιτών τους τερμάτιζαν τη ζωή τους γρήγορα και ανώδυνα! Αυτοκτονούσαν με δηλητήριο, παρουσία των δικών τους και άλλων μαρτύρων. Αυτό το φοβερό δρώμενο λάμβανε χώρα, πολλές φορές, μέσα σε ατμόσφαιρα εορταστικού συμποσίου, με άφθονη κατανάλωση οίνου.

Πρέπει να σημειώσουμε ότι η διαδικασία ήταν αξιοπρεπής και καλοπροαίρετη. Σε κανέναν δεν επιτρεπόταν να πεθάνει αυθαίρετα και χωρίς λόγο. Όποιος επιθυμούσε την ευθανασία, εξέθετε τους λόγους για τους οποίους επιθυμούσε να πεθάνει ενώπιων της Βουλής των Εξακοσίων (Η Βουλή απαρτιζόταν από εξακόσιους άνδρες ευγενείς, από αυτούς εκλέγονταν οι δεκαπέντε Τιμιούχοι που ήταν οι εκτελεστική εξουσία και από τους Τιμιούχους, οι τρεις άρχοντες που ήταν επικεφαλείς της πόλης.) Η Βουλή ενέκρινε και η διαδικασία προχωρούσε.

Με την ευθανασία, οι αυτόχειρες πίστευαν ότι περνούσαν στον κόσμο των ηρώων…

Η σύσταση του δηλητηρίου γινόταν με ανάμιξη κώνειου. Η ακριβής σύνθεση του δηλητηρίου φυλασσόταν ως κρατικό μυστικό από την πολιτεία.

Το έθιμο δεν ήταν Γαλατικό, δηλαδή τοπικό, όπως υποτέθηκε. Κατά πάσα πιθανότητα μεταφέρθηκε από την Ελλάδα, και ίσως την Κέα. Αυτό όμως δε μπορεί να επιβεβαιωθεί απόλυτα.

Ο Βαλέριος Μάξιμος άντλησε προφανώς τις πληροφορίες του για το έθιμο των Μασσαλιωτών όχι από προσωπική του εμπειρία αλλά από κάποια άγνωστη σε μας πηγή (2.6.7-8):

«Δηλητήριο με ανάμιξη κώνειου φυλάγουν στην πολιτεία αυτή δημόσια και το προορίζουν για κείνον που εκθέτει ενώπιον των Εξακοσίων αυτό είναι το αντίστοιχο όνομα της συγκλήτου τις αιτίες για τις οποίες πρέπει να του είναι επιθυμητός ο θάνατος. Η διαδικασία είναι αξιοπρεπής, καλοπροαίρετη· δεν επιτρέπει να φύγει κανείς από τη ζωή αυθαίρετα, ενώ παρέχει, σε όποιον είναι βέβαιος ότι επιθυμεί να αφήσει τη ζωή, ένα γρήγορο μέσο θανάτου. Το έθιμο αυτό που έχουν οι Μασσαλιώτες δεν δημιουργήθηκε στη Γαλατία. Μεταφέρθηκε, όπως νομίζω, από την Ελλάδα γιατί παρατήρησα ότι το διατηρούσαν ακόμη στο νησί Κέα την εποχή που πήγα στην Ασία με τον Σέξτο Πομπηίο και μπήκα στο φρούριο της Ιουλίδας»

Με βάση την αναφορά αυτή του Μάξιμου Βαλέριου πιθανολογείται η προέλευση του εθίμου από την Κέα.

Η προϊστορία του εθίμου.

Στην Κέα υπήρχε κλίμα υγιεινό. Σ’ αυτό το κλίμα οφείλετω η μακροβιότητα των κατοίκων του νησιού και ιδιαίτερα των γυναικών. Οι κάτοικοι της Κέας, όπως θα δούμε, συνήθιζαν την ευθανασία. Όταν γερνούσαν, δηλαδή, αυτοκτονούσαν με δηλητήριο πριν ακόμη υποστούν αναπηρία ή αρρωστήσουν ή χάσουν την όραση ή την ακοή. Ας εξετάσουμε όμως το θέμα διεξοδικά και με βάση τις πηγές.

Το κώνειο, στην Κέα όπου ήταν ως φυτό αυτοφυές, όπως και στην υπόλοιπη Ελλάδα, έπιναν ομαδικά ή ατομικά όπως και στη Μασσαλία. Το υγρό γινόταν από παπαρούνα, ενώ το αναμίγνυαν με κρασί επειδή η γεύση του ήταν πικρή. Παραλύεται, δηλαδή το νευρικό σύστημα και επέρχεται θάνατος από ασφυξία. Το θύμα διατηρεί την επαφή με το περιβάλλον μέχρι τέλους, όπως (κλασικό παράδειγμα η περιγραφή του Πλάτωνα στο έργο Κρίτων για την εκτέλεση του Σωκράτη).

Αξίζει να αναφερθούμε και στην περίπτωση της ευθανασίας με όπιο. Το όπιο αντλούνταν από τον κορμό της παπαρούνας (μήκων) η καλλιέργεια της οποίας ήταν ιδιαίτερα διαδεδομένη στην Ανατολική Μεσόγειο από τη 2η χιλιετία π.Χ.Ο υπνοφόρος μήκωνας ήταν αυτός από τον οποίον εξαγόταν το όπιο. Η υπερβολική δόση οπίου φέρνει κώμα εξαιτίας της μορφίνης και έτσι παραλύει την αναπνοή και κατά τον ύπνο πεθαίνουν. Το όπιο χρησιμοποιούταν γενικά ως υπνωτικό και καταπραϋντικό.

Σχετικές πληροφορίες, όσον αφορά την αυτοκτονία με χρήση οπίου, παρέχει ένας ιστορικός του 2ου αι. π.Χ., ο Ηρακλείδης Λέμβος. Ο συγγραφέας αυτός δεν είχε προσωπική γνώση του νησιού. Σταχυολόγησε όμως το υλικό του βιβλίου του από χαμένο πια σήμερα έργο του Αριστοτέλη (Πολιτεία) του οποίου έδωσε επιτομές. Η επιτομή που μας ενδιαφέρει για την πολιτεία της Κέας είναι η εξής:

«Δεδομένου ότι το νησί έχει κλίμα υγιεινό κι οι άνθρωποι φθάνουν σε βαθειά γεράματα, ιδιαίτερα οι γυναίκες, οι κάτοικοι δεν περιμένουν να πεθάνουν από γηρατειά, αλλά πριν αρρωστήσουν ή υποστούν κάποια αναπηρία δίνουν τέλος στη ζωή τους, άλλοι με παπαρούνα κι άλλοι με κώνειο.»

Οι γέροντες της Κέας, όμως μάλλον προτιμούσαν το κώνειο, ως δηλητήριο με το οποίο αυτοκτονούσαν. Ότι οι γέροντες της Κέας τερμάτιζαν τη ζωή τους με κώνειο, γίνεται φανερό κι από χωρίο του Αιλιανού ο οποίος αντλεί από άγνωστη σε μας πηγή (Ποικίλη ιστορία 3.37):

«Είναι έθιμο των Κείων, όσοι από αυτούς έχουν φθάσει σε βαθειά γεράματα, σα να προσκαλούν ο ένας τον άλλο σε επίσημο γεύμα ή εορταστική θυσία, να συγκεντρώνονται, να βάζουν στεφάνια και να πίνουν κώνειο/Ετσι κάνουν όταν συνειδητοποιούν ότι δε μπορούν να εργαστούν προς όφελος της πατρίδας κι ότι αρχίζουν πια να ξεμωραίνονται κάπως λόγω ηλικίας.»

Μία διαφορετική άποψη του εθίμου αυτού παρέχει ο γεωγράφος Στράβων σε πολύ γνωστό χωρίο που αναφέρεται στην τετράπολη της Κέας. Σχετικά με την Ιουλιδα,την πιο σημαντική πόλη του νησιού, ο Στράβων αναφέρει τα εξής (10.5.6):

«Φημολογείται ότι είχε θεσπισθεί κάποτε νόμος, τον οποίο αναπολεί ο Μένανδρος, (με τους στίχους) ‘ωραίο το έθιμο των Κείων, Φανία, αυτός που δεν μπορεί να ζήσει όμορφα, δε ζει άσχημα,’ γιατί πρόσταζε όπως φαίνεται ο νόμος όσους είχαν περάσει τα εξήντα να πίνουν κώνειο, για να επαρκεί στους άλλους η τροφή· κι όταν κάποτε ήταν πολιορκημένοι από τους Αθηναίους, ψήφισαν, λέγουν, να πεθάνουν (με κώνειο) οι γηραιότεροι ανάμεσα τους, ορίζοντας μάλιστα και συγκεκριμένη ηλικία- οι Αθηναίοι όμως έλυσαν την πολιορκία.»

Στο χωρίο αυτό ο Στράβων αναφέρεται σε τρία διαφορετικά πράγματα: 1) σε ένα νόμο γνωστό από φήμη, ο οποίος διέταζε να πίνουν υποχρεωτικά κώνειο όσοι συμπλήρωναν τα εξήντα, ώστε να επαρκεί η τροφή για τους νεότερους, 2) σε ένα δίστιχο από χαμένη πια σήμερα κωμωδία του Μενάνδρου στην οποία κάποιος εξέφραζε το θαυμασμό του σε κάποιον Φανία για το έθιμο των Κείων να τερματίζουν τη ζωή τους όταν πια δεν μπορούσαν να ζήσουν καλά (όταν δεν είχαν ποιότητα ζωής, όπως θα λέγαμε σήμερα), και 3) σε ψήφισμα κατά τη διάρκεια πολιορκίας της Ιουλίδας από τους Αθηναίους το οποίο διέταζε να πεθάνουν (με κώνειο) οι γεροντότεροι η απόφαση όμως αυτή έμεινε ανεφάρμοστη γιατί οι Αθηναίοι έλυσαν στο μεταξύ την πολιορκία.

Κατά τη διάρκεια της πολιορκίας από τους Αθηναίους, όσοι Κείοι ήταν πάνω από εξήντα ετών θα αυτοκτονούσαν με κώνειο. Αυτό θα γινόταν προκειμένου να επαρκέσει η τροφή στην πολιορκούμενη πόλη, Τελικά όμως οι Αθηναίοι έλυσαν την πολιορκία, και η ομαδική αυτοκτονία δεν έγινε…

Στην Οδύσσεια του Ομήρου, τώρα, απαντάται μια έμμεση αναφορά σχετικά με την τέλεση ευθανασίας. Ο Όμηρος μας αναφέρει ότι στο ουτοπικό νησί Συρίη (προβάλλει κάπου μέσα στην ομηρική γεωγραφία) οι κάτοικοι πεθαίνουν ανώδυνα χωρίς αρρώστιες και γηρατειά. Η ζωή των κατοίκων της Συρίης κυλά χωρίς φτώχεια και αρρώστιες και όταν γεράσουν και φθαρούν φυσιολογικά, τότε καταφθάνει ο Απόλλωνας και η Άρτεμης, οι οποίοι τους θανατώνουν γρήγορα και ανώδυνα. Ειδικότερα ο θεός Απόλλων πιστεύονταν ότι θανάτωνε τους ανθρώπους της Συρίης, οι οποίοι επιδίωκαν ευθανασία με τα βέλη του…

Γυρίζοντας πίσω το χρόνο διαπιστώνουμε με πόση σοβαρότητα αντιμετώπιζαν οι Έλληνες ένα ζήτημα πάνω στο οποίο οι σημερινοί δυτικοί άνθρωποι αναλώνονται με μεγάλη τοξικότητα. Χώρες όπως η Ισπανία, το Βέλγιο, η Πορτογαλία, η Ολλανδία και το Λουξεμβούργο έχουν νομιμοποιήσει την ευθανασία. Αν και προσωπικά είμαι κάθετα αντίθετος, με την πρακτική της ευθανασίας θα κάνω την εξής επισήμανση: Η προσέγγιση των Δυτικών πάνω στο ζήτημα της ευθανασίας πραγματοποιείται με θεωρώντας την κατά βάση ατομικό δικαίωμα. Περιχαρακωμένος στον εαυτό του ο σύγχρονος άνθρωπος, και πολλές φορές διαταραγμένος, ανάγει ως έκφραση υπέρτατης αλαζονείας και εγωισμού, την αλαζονεία ως ατομικό δικαίωμα. Στην αρχαιότητα ήταν η ευθανασία υπόθεση της πόλης. Φυσικά και ξεκινούσε ως διαδικασία από συγκεκριμένο πρόσωπο, πλην όμως το εάν θα δοθεί η άδεια να αυτοκτονήσει κάποιος κρινόταν από την πόλη, όπως στην περίπτωση της Μασσαλίας όπου αποφάσιζε η Βουλή των Εξακοσίων. Σίγουρα σήμερα σε αυτές τις χώρες υπάρχει θεσπισμένο συγκεκριμένο νομικό πλαίσιο από δημοκρατικά εκλεγμένες κυβερνήσεις, η ευθανασία εντάσσεται όμως στη σφαίρα των ατομικών δικαιωμάτων. Η Δύση και εδώ διαστρεβλώνει μία ελληνική πρακτική, καθώς την ερμηνεύει και την αποκωδικοποιεί μέσα από το πρίσμα των ατομικών δικαιωμάτων, ενώ στην αρχαιότητα αποτελούσε συλλογική υπόθεση.

Θα κλείσουμε την αναφορά μας σ’ αυτό το ιδιαίτερο έθιμο της πλούσιας ελληνικής πόλης της Δύσης, επαναλαμβάνοντας την επισήμανση του Βαλέριου Μάξιμου ότι: επρόκειτο για μια διαδικασία αξιοπρεπής για εκείνον που αποφάσιζε να καταπιεί το δηλητήριο και καλοπροαίρετη για όσους του το χορηγούσαν…

Εικόνα: Η Γύπτις, πριγκίπισσα των Σεγκοβρίγων, καλωσορίζει τους Φωκαείς. Εικονογράφηση από τη Λαϊκή Ιστορία της Γαλλίας από τον Victor Duruy, 1862-1866.

-Ο Παύλος Παπαδόπουλος γεννήθηκε το 1978 στη Δράμα, μεγάλωσε στις Σέρρες και έζησε στην Αθήνα και τη Θεσσαλονίκη. Από το 1996 εργάζεται στο δημόσιο σε διάφορες διοικητικές θέσεις. Είναι απόφοιτος της Σχολής Αξιωματικών της Ελληνικής Αστυνομίας, της Σχολής Αστυφυλάκων της Αστυνομικής Ακαδημίας, της Σχολής Επιμόρφωσης και μετεκπαίδευσης ΕΛ.ΑΣ., και της Σχολής Ελληνικού Πολιτισμού, του Τμήματος Ανθρωπιστικών. Σπουδών του Ελληνικού Ανοικτού Πανεπιστημίου. Μιλάει Αγγλικά και Γερμανικά.

Μοίρασε το άρθρο!